Filosofiya 13-tema lekciya teksti (pdf.io)

esaplanadı. Usı mániste filosofiyanıń bul ilim sheńberinde júzege keletuǵın teoriyalardı ulıwmalastırıwshı metodologiyalıq funkciyası ásirese mańızlı áhmiyetke iye boladı, óytkeni ilimiy bilimniń integraciyalasıwına kómeklesedi.

Úshinshiden, filosofiya sociallıq qubılıslar hám processlerdi tariyxıy kontekste túsindiriw imkaniyatın beredi. Ol jámiyet hám tábiyat rawajlanıwınıń ulıwmalıq nızamların táriyipleydi hám usı sebepli global mashqalalardı úyreniwde olardı sociallıq progress penen organikalıq baylanıslı bolǵan nızamlı qubılıs sıpatında túsiniwge jol kórsetedi. Solay etip, global

jetiw imkaniyatın beredi.

Besinshiden, filosofiya teoriyalıq pikirlew mádeniyatın rawajlandırıw ushın imkaniyat jaratıw arqalı mánawiy - mádeniy funkciyanı atqaradı. Hár qıylı xalıqlardıń filosofiyası tariyxın úyreniw, olardıń mádeniyatı menen de tanısıw imkaniyatın beredi. Belgili bir xalıqlar aldında turǵan mashqalalardıń birde-birewin olardıń mádeniyatına baylanıstırmastan sheshiw múmkin emes.

Altınshıdan, global mashqalalarǵa tiyisli ilimiy informaciyanıń tez pátler menen artıp baratırǵan agımında jáne de anıǵıraq baǵdar alıw imkaniyatı tábiyiy-tariyxıy processti bir pútin kóriw hám uni interpretaciyalawǵa bolǵan dialektikalıq jantasıw ónimi esaplanadı.

Jetinshiden, filosofiya insan turmısınıń mazmunı, ólim hám ómirdiń máńgiligi máselelerin kún tártibine, bul insaniyatqa global mashqalalar qáwip salıp atırǵan shárayatta ásirese mańızlı áhmiyetke iye boladı. Filosofiyanıń jáne bir mańızlı metodologiyalıq funkciyası sonnan ibarat, ol insaniyattıń házirgi áhmiyetli mashqalaları menen tikkeley baylanıslı bolǵan hám adamzat rawajlanıwınıń ob`ektiv tendenciyaların túsiniw hám ańlap jetiwde úlken rol` oynaytuǵın «tábiyat», «jámiyet», «civilizaciya», «sociallıq progress», «ilim-texnika revolyuciyası» kibi basqa kategoriyalardı islep shıǵadı.

Házirgi dáwirdiń global mashqalaların úyreniwge bolǵan filosofiyalıq jantasıw haqqında belgili bir túsinik payda etkennen keyin, endi globallasıw processleri kúsheyiwine qarap áhmiyeti artıp baratırǵan mashqalalardıń ózin usı kóz-qarastan kórip shıǵamız.

4. Global mashqalalardıń mánis-mazmunı

«Házirgi dáwirdiń global mashqalaları» túsinigi 1960-jıllardıń aqırı - 1970-jıllardıń baslarında keń tarqaldı hám sonnan berli ilimiy hám siyasiy aynalıs (leksikon) hámde ǵalaba sanadan bekkem orın aldı. Kópshilik jaǵdaylarda ol global sanalmaǵan waqıyalar hám qubılıslarǵa qatnasta qollanılatuǵın atama sıpatında isletildi. Bunday jaǵdaylarǵa milliy hám ulıwmaadamzatlıq áhmiyetke iye waqıyalar teńlestirilgende, mısalı, belgili bir bir eldiń sociallıq mashqalaların kózde tutıp, olar «global» dep atalǵan halda dus keliw múmkin.

Filosofiyada bul wazıypanı sheshiw ushın tiyisli ólshemler belgilengen bolıp, ularǵa muwapıq anaw yaki mınaw mashqala global dep belgilenedi hám usılayınsha bunday ózgeshelikke iye bolmaǵan basqa kóp sanlı mashqalalardan parıqlanadı.

Etimologiyalıq aspektten «global» ataması, «globallasıw» ataması kibi, jer sharı menen baylanıslı. Áyne usı sebepli pútkil insaniyat máplerine qatınaslı mashqalalardı da, dúnyanıń hár qıylı noqatlarındaǵı hár bir jeke insanǵa tiyisli bolǵan, yaǵnıy ulıwmainsanıy ózgeshelikke iye bolatuǵın mashqalalardı da «global» dep ataw ádet túsine engen. Olar jáhán ekonomikalıq hám sociallıq rawajlanıwınıń mańızlı ob`ektiv faktorı sıpatında ayırım eller hám kontinentlerdiń rawajlanıwına sezilerli dárejede tásir kórsetedi. Olardı sheshiw kópshilik mámleketler hám shólkemlerdiń kúsh-ǵayratın xalıqaralıq dárejede birlestiriwdi kózde tutadı. Áyne waqıtta global mashqalalardıń sheshilmey qalıwı pútkil insaniyat kelajagi ushın páleketli aqıbetlerge alıp keliwi múmkin.

Mashqalalardıń hár qıylı dárejeleri. Global mashqalalar pútkil dúnyaǵa ǵana tiyisli bolmastan, onıń regionları hám hátteki ayırım eller dárejesinde kórinis tapqanı sebepli ilimiy ádebiyatlarda olardıń ulıwmainsanıy áhmiyetin tán alıw menen bir qatarda, olardı mánismazmunı ózgeshe, tásir sheńberi bolsa tarıraq bolǵan dara, jergilikli, aymaqlıq mashqalalardan parıqlaw da ámelge asırıladı. Hár qıylı dárejedegi mashqalalardı «ulıwmalıq», «daralıq» hám «jekelik» filosofiyalıq kategoriyalarınıń belgili bir ańlatpası sıpatında úyrener eken, olardı ádette solay túsindiredi, jeke mashqalalar ayırım jekelik sıpatında, jergilik ham regionallıq mashqalalar – dara mashqalalar sıpatında, global mashqalalar bolsa – ulıwmalıq mashqalalar sıpatında ámel qıladı. Aytıp ótilgen mashqalalardı parıqlaw negizinde jetetuǵın tiykarǵı ólshem de áyne usı jantasıwdı belgilaydi. Ol geografiyalıq dep ataladı, óytkeni keńislik

qamtıp aladı. Bunday mashqalalarǵa SHıǵıs Evropanıń bir neshe elleri aymaǵınıń radioaktiv

Afrika kontinentiniń 18 mámleketin qamtıp aldı, bunda asharshılıq nátiyjesinde 250 mıńnan kóbirek adam nabıt boldı, shama menen 18 million bas qaramal nabıt boldı, qáwipli keselliklerdiń epidemiyaları júzege keldi, bul úlken region bolsa derlik tolıq sahraǵa aynaldı.

Global mashqalalar pútkil jer sharın, onıń tek ǵana adamlar tikkeley jasaytuǵın bólegin emes, al bálkim Jerdiń qalǵan beti, jer astı boslıqları, atmosfera, gidrosfera hám hátteki insan iskerligi sheńberine kiriwshi kosmoslıq keńislikti qamtıp alıwı menen túsindiriledi.

Solay etip, global mashqalalar haqqında sóz etilgeninde pútkil planeta kózde tutıladı, onıń eń iri quram birligi sıpatında bolsa regoion qabıl etiledi. Bunda regionlar sanı hám olardıń kólemi kórip shıǵılıp atırǵan mashqalalar ózgesheligi menen belgilenedi. Mısalı, dúnya kólemindegi ekonomikalıq qalaqlıq mashqalasın izertlewde ádette pútkil planetanı eki region - rawajlanǵan hám rawajlanıp atırǵan ellerge ajıratıw menen kepillenedi. Demografiyalıq, energetikalıq mashqalalar yaki shiyki zat mashqalaların úyreniwde bolsa, regionlar sanı kóbeyedi hám hár saparı izertlewdiń belgili bir maqsetleri menen belgilenedi.

Bunda sonı atap ótiw lazım, hár qanday mashqala planetanıń qálegen regionına qatnasta mańızlı sanalǵan, yaǵnıy olardıń hár birinde kórinis tapqan jaǵdayda ǵana global dep esaplanıwı múmkin. Keri jaǵdayda bir yaki bir neshe regionlardıń mashqalaları (yaki bunnan da kishirek kólemdegi mashqalalar) haqqında sóz júrgiziledi.

Bundan barlıq global mashqalalar áyne waqıtda regionallıq áhmiyetke de iye boladı, lekin regionallıq dárejede anıqlanǵan barlıq mashqalalar da global bola bermeydi degen juwmaq kelip shıǵadı. Óz-ózinen ráwshan bolǵanınday, global mashqalalardıń sanı kemirek boladı. Basqa dárejelerge kelsek, global mashqalalar tikkeley jergilikli yaki jeke kóriniske iye bolmawı yaki bul Jerde onsha sezilmewi múmkin.

Mısalı, Antarktidada yaki planetamızdıń qorshaǵan ortalıqtı iplaslaytuǵın tiykarǵı orayları hám dereklerinen bir kansha uzaqta jaylasqan basqa múyeshlerinde hawa yaki suw basseynleriniń jaǵdayı qanaatlanarlı bolıwı, tábiyiy ortalıqqa antropogen tásir bolsa derlik sezilmesligi múmkin. Usıǵan qaramastan bul keskinlik dárejesi tábiyiy ortalıqqa antropogen tásirdiń nategisligine baylanıslı bolatuǵın ekologiyalıq mashqalanıń global ózgesheligine shák-shubha tuwdırmaydı. Óz gezeginde, barlıq jergilikli yaki jeke mashqalalar global mashqalalar menen baylanısa bermeydi, óytkeni olardıń sanı salıstırıp bolmaytuǵın dárejede kóbirek.

Keltirilgan pikirler global hám regionallıq mashqalalardı tek ǵana ilimiy emes, al bálkim ámeliy aspektten de parıqlaw imkaniyatın beredi, óytkeni barlıq global mashqalalar óz kóleminde ózgermeytuǵın birden-bir sistema - pútkil planetaǵa tiyisli bolıp tabıladı. Sol sebepli usı sistema ushın olardıń sanı belgili bir tariyxıy basqıshda anıq dep esaplanadı. Áyne waqıtda basqa dárejedegi mashqalalar sanınıń anıq esabın júrgiziw múmkin emes, óytkeni regionlardıń hám hár qıylı aymaqlardıń shegaraları izertlewdiń maqset hám wazıypalarına qarap shártli alınadı.

Globallıq ólshemleri. Ilim hám filosofiyada global mashqalalardı jáne de anıǵıraq sıpatlaw ushın joqarıda atap ótilgen «geografiyalıq» ólshemnen tısqarı bul mashqalalardı basqa

onıń jasaw ortalıǵı ushın salmaqlı, bálkim dúzetip bolmaytuǵın aqıbetlerge alıp keliwi múmkin. Atap ótilgen ólshemlerdan tısqarı bazıda global mashqalalardıń basqa bir qatar

ózgeshelikleri de kórsetiledi. Jeke, jergilikli hám regionallıq mashqalalardan parıqlı túrde, global mashqalalar salıstırmalı túrde turǵunıraq. Olar globallıqtıń joqarıda sanap ótilgen barlıq ólshemlerine sáykes keliwden aldın áste-aqırın hám uzaq qáliplesedi, sheshiliwine qarap bolsa (teoriyalıq aspektten) tómenirek dárejege túsip, dúnya kóleminde óz áhmiyetin joǵaltıwı múmkin. Biraq tendenciyalardı keri baǵdarda ózgertiw keminde pútkil jáhán hámjámiyetiniń izshil háreketlerin talap etiwshi kútá awır is bolıp, ele buǵan erisilgeni joq. Global mashqalalardıń orın alıwınıń salıstırmalı qısqa tariyxına tek ǵana olardıń tómenirek dárejege túsiwi emes, al bálkim páseyiw jaǵdayları da málim emesliginiń sebebi áne usında bolıp tabıladı.

jıl ishinde, úshinshisi – 100 jıl ishinde hám aqırǵısı – 40 jıldan kemirek waqıt ishinde júz berdi. Sonı aytıwdıń ózi jetkilikli, 1956-jılı Jerde 2,8 milliard adam jasaǵan bolsa, XX ásirdiń

insaniyat úlken mashaqqatlar menen saplastırıwǵa háreket qılıp atırǵan tereń sociallıq qaramaqarsılıqlar ónimi boldı. Bul eń dáslep rawajlanıp atırǵan ellerge tiyisli bolıp, olarǵa jáhán xalqı ósiwiniń onnan toǵız bóleginiń kóbiregi tuwra keledi. Bul jerdegi jaǵday rawajlanǵan ellerge XX ásirdiń basında-aq tán bolǵan ólim dárejesiniń joqarılıǵı hám pútkil insaniyatqa XVIII ásirge tán bolǵan tuwılıw dárejesiniń joqarılıǵı menen sıpatlanadı. Áyne waqıtda miynet ónimdarlıǵı dárejesi hám xalıqtıń jan basına alınatuǵın dáramat muǵdarına, awıl xojalıq eginleriniń ónimdarlıq dárejesi hám awıl xojalıǵınıń nátiyjeliligine, xalıqtıń sawatlılıq dárejesi hám ulıwmalıq mádeniy dárejege kóre bul eller xalıqlarınıń kópshiligi ele XIX ásirde jasamaqta.

Demografiyalıq mashqalalar júdá quramalı hám kútá turǵın bolıp, olardı tez saplastırıw múmkin emes. Olardı sheshiw arqaǵa súrilgen sayın jáne de quramalıraq hám shiyelenisken tús aladı. Sol sebepli rawajlanıp atırǵan ellerde barlıq húkimetler tuwılıw dárejesin páseytiwge qaratılǵan demografiyalıq siyasattı ámelge asırıwǵa háreket qılmaqta. Sonıń qatarında Ózbekstanda 1995-jılı «SHańaraqtı rejelestiriw» mámleketlik baǵdarlaması qabıl qılındı. Bul baǵdarlamada hár bir shańaraqta perzent tuwılıwın rejelestiriwdiń ana hám bala salamatlıǵın

Bul mashqala rawajlanǵan ellerde de keskinlesti, lekin bul jerde onıń keri kórinisine dus keliw múmkin. Ómirdiń dawamlılıǵınıń hám kekse adamlar sanınıń artıwı procesinde hátteki xalıqtıń ápiwayı kóbeyiwin de támiyinlemeytuǵın tuwılıw dárejesiniń páseyiwi baqlanbaqta. Bul jaǵdayda depopulyaciya, yaǵnıy xalıqtıń sanınıń kemeyiwi tuwralı sóz júrgiziledi, bul da milliy mápler, sociallıq baǵdarlamalardı ámelge asırıw, pensiya támiynatı hám usı kibilerge tiyisli qosımsha qıyınshılıqlardı júzege keltiredi. Rossiyadaǵı sońǵı 20 jıllıqtaǵı demografiyalıq processler buǵan jarqın mısal boladı. Biroq, keyingi bes jılda bul máselede pozitiv ózgerisler baqlanbaqta. Sonıń qatarında xalıqtıń sanınıń artıwı hám ómir súriw 4 jılǵa arttı.

Bilimlendiriw mashqalası. Demografiyalıq jarılıw sebepleri bilimlendiriw mashqalası menen ajıralmas baylanıslı. Sońǵı jıllarda jáhánde sawatsızlar sanı payız esabında kemeygen bolsa, absolyut esapta ósiwdi dawam etpekte. Bunda maǵlıwmatsız adamlardıń turmısı ámelde kóp balalıqtı eskilik sarqıtları bolǵan aqidalar menen aqlaytuǵın arxaikalıq shańaraqlıq dástúrlerge boysınadı. Aqırǵı nátiyjede rawajlanǵan hám rawajlanıp atırǵan eller ortasındaǵı parık bul aspektten te artıwdı dawam etpekte. Házirgi waqıtda ájeptáwir jaǵdaydı baqlaw múmkin: sawatlılıq absolyut sanlarda ósip atırǵan bir payıtta sawatsızlar, yaǵnıy oqıwdı, jazıwdı, ápiwayı arifmetikalıq ámellerdi orınlawdı bilmeytuǵın adamlar sanı da ósip barmaqta (Hindistan xalqınıń 70%, Pakistan xalqınıń 60%, Afrika elleri xalqınıń 80% sawatsız).

Sonıń menen bir qatarda kópshilik adamlardıń maǵlıwmat dárejesi jańa texnologiyalar hám komp`yuter texnikasınan keń paydalanıwshı házirgi jámiyette tolaqanlı jasaw hám miynet qılıw imkaniyatın bermewi menen baylanıslı funkcional sawatsızlıq ham ósip barmaqta.

Bul mashqalanıń basqa bir aspekti sonnan ibarat, dúnyanıń kópshilik mámleketlerinde bilim alıw imkaniyatı hámmege teń dárejede támiyinlenbegen bolıp, bul sociallıq keskinliktiń qosımsha deregi esaplanadı. Sonday-aq házirgi dáwirde bilimlendiriw sarasın jaqsılaw, onıń mazmunın sociallastırıw máselesi kóldeneń bolıp turmaqda. Sonı óz aldına atap ótiw lazım, bilimlendiriwning sociallastırılıwı oqıw procesinde gumanitar ilimlerdiń oqıw saatları sanınıń kóbeytiw emes, bálki tábiyiy ilimiy pánler mazmunın gumanitarlastırıw, hár qanday ilimiy ashılıwdı insan máplerin qorǵawǵa baǵdarlaw lazım. Sonda ǵana insan óziniń bar bolıwın saqlap qalıw imkaniyatına iye ega boladı. Usı kóz-qarastan Ózbekstanda 1997-jılı qabıl etilgen «Kadrlar tayarlawdıń Milliy baǵdarlamasında» áyne usı maqsetler ańlatılǵan. Oytkeni insannıń tek ǵana bilim alıwı emes, al bálkim kásirlik kónlikpelerge iye bolıwı sociallıq sawatsızlıqtı saplastırıwdıń mańızlı faktorı esaplanadı.

Den sawlıqtı saqlaw. Aholi sanı hám onıń jasaw shárayatı, sonday-aq qorshaǵan ortalıq jaǵdayı házirgi dáwirdiń jáne bir global mashqalası menen ajıralmas baylanıslı.

keselliginiń aqıbeti bolǵan bawır cirrozınıń kemeyiwine hám xalıqtıń ulıwma ómir jasınıń artıwına alıp keldi.

Azıq-awqat mashqalası. Ǵalaba kesellikler hám ómirdiń sezilerli dárejede qısqarıwınıń sebepleriniń biri azıq-awqat mashqalası bolıp tabıladı. Atap aytqanda, dawamlı toyıp tamaq jemew hám jetkiliksiz tamaqlanıw kem rawajlanǵan eller xalqında ǵalaba tárizde kórinis tawıp atırǵan tuaqlı belok ashlıǵı hám vitamin deficitine alıp kelmekte. Nátiyjede dúnyada hár jılı ashlıqtan bir neshe on millionlap adamlar, úlkenlerden kóre kóbirek balalar nabıt bolmaqta.

Azıq-awqat jetispewshiligine dus kelgen eller onı import qılıwǵa májbúr, lekin bul, ádette, asharshılıqqa qarsı gúreste kem nátiyje beredi hám bunnan tısqarı, bul ellerdi eksportshılarǵa ǵárezli etip qoyadı. Usılayınsha ǵálle sociallıq-ekonomikalıq, siyasiy basım ótkiziwdiń nátiyjeli quralına hám mánis-mazmunına kóre, birinshi gezekte eń jarlı ellerge qarsı «azıq-awqat quralına» aynaladı.

1960-jıllarda azıq-awqat mashqalasın sheshiw rawajlanıp atırǵan eller ushın «jasıl revolyuciyanı» ámelge asırıw menen baylanıstırılǵan edi. Bul ilajdıń mánis-mazmunı biyday hám shalınıń kútá ónimli jańa sortlarınan paydalanıp, awıl xojalıq ónimdarlıǵın keskin arttırıwdan ibarat edi. Bunıń ushın awıl xojalıq óndirisin zamanagóy texnologiyalar járdeminde modernizaciya qılıw mólsherdendi. «Jasıl revolyuciya» kópshilik rawajlanıp atırǵan ellerde qabıl qılındı, lekin ámelde hám pozitiv, hám negativ aqıbetlerge alıp keldi. Awıldı qayta shólkemlestiriw ushın tiyisli sociallıq shárt-shárayatlar hám bunıń ushın zárúr ǵárejetler bar bolǵan mámleketlerde ol pozitiv nátiyje berdi. Biraq bunday eller onsha kóp emes, mısalı Hindistan, Pakistan usılar qatarınan. Texnika hám tóginler satıp alıw ushın ǵárejetler bar bolmaǵan, xalıqtıń maǵlıwmat dárejesi júdá pás bolǵan, turǵın dástúrler hám sarqıt aqidalar xojalıq júrgiziwdiń progressiv formaların ámelge engiziwge tosqınlıq qılǵan kútá

eski úydi buzıp, onıń ornında jańa imarat qura almadı, bul bolsa azıq-awqat mashqalasın jáne de keskinlestirdi.

Ózbekstanda bul mashqalanıń sheshimin tabıwǵa racional jantasıldı. Paxta jekehákimshiligine shek qoyılıp, ǵálle, shalı, sharwa tovarların jetilistiriwge ayrıqsha itibar

mashqalaları arasında ayrıqsha orın iyeleydi, óytkeni bul jerde júzege kelgen xalıqaralıq múnásebetler sistemasınıń turaqsızlanıwınıń kúshli faktorları jasırınıp jatadı. Sońǵı jıllarda dúnya kóleminde jalpı ónim islep shıǵıw ósken halda, baylar hám kámbaǵallar, rawajlanǵan hám rawajlanıp atırǵan eller ortasında sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw dárejesindegi úlken parıqlar jáne de arttı. Bul mashqala bazıda «bay Arqa» hám «jarlı Qubla» ortasındaǵı qaramaqarsılıq sıpatında da xarakterlenedi.

1960-jıllarda kópshilik ellerdiń tuwrıdan-tuwrı kolonial eziwshilikten qutılıwı procesi jańa, lekin ózgeshe tústegi ǵárezliliktiń ornatılıwına alıp keldi. Urıstan keyingi dáwirde jáhán sawdasınıń ósiwi hám mámleketlerara baylanıslardıń kúsheyiwi júz berdi. Áyne waqıtda Batıs mámleketleri ekonomikasında monopoliyalasıw procesi kúsheydi hám transmilliy korporaciyalar payda bwla basladı. Olar arzanıraq jumısshı kúshin tabıw hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵawǵa qosımsha shıgınlardan qutılıw maqsetindd miynet shıǵını úlken bolǵan hám ekologiyalıq aspektten patas óndirislerdi rawajlanıp atırǵan ellerge eksport qıla basladı. Bul jaǵday, bir tárepten, rawajlanǵan kapitalistlik ellerde qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw ushın ǵalaba hárekettiń belsendilesiwi hám ekologiyalıq nızamshılıqtıń jáne de keskinlesiwi menen, basqa tárepten bolsa, rawajlanıp atırǵan eller óziniń jarlılıǵı sebepli qatań ekologiyalıq normalar hám onıń menen baylanıslı sheklew sharaların engiziwdi ózine udayı da ep kóre almaslıǵı menen túsindiriletuǵın edi.

payda bolǵanı joq. YAdro quralın jaratıw hám onı pútkil tirishilikti qırıp taslaw ushın jetkilikli muǵdarda toplaw ushın waqıt, júdá úlken materiallıq, finanslıq hám basqa ǵárejetler, sonday-aq

koncepciyası payda bolǵan 1980-jıllardıń basına kelip ǵana insaniyat yadro quralınıń jaratılıwı, sonday-aq global mashqalalardıń payda bolıwı menen ol óziniń áwelgi «ómirbaqıylıǵın» jaǵaltqanlıǵın úzil-kesil ańlap jetti.

Komp`yuterda jaratılǵan modellerde bir kansha anıqesaplap shıgılǵan usı koncepciyanıń tiykarǵı mazmuni sonnan ibarat, jáhánde Jerdegi tirishilikti pútkilley joq qılıw ushın jetkilikli muǵdarda yadro zaryadları toplanǵan. Olar jarılǵan jaǵdayda tuwrıdan-tuwrı shikástlendiriwshi tásirden tısqarı hawaǵa san-sanaqsız muǵdarda shań, tútin hám kúl kóteriledi hám olardıń qalıń perdesi planetamızdı quyash nurlarınan pútkilley tosıp qoyadı. Bul atmosfera hám Jer betiniń temperaturasınıń keskin páseyiwine sebep boladı hám onı muz basıwına alıp keledi. «YAdro qısı» koncepciyası adamlardı olar jańa qáwip dárejesin ańlap jetiwge hám civilizaciyanı qutqarıw ushın áskeriy kúsh isletiwden waz keship, jar jaǵasınan uzaqlasa aladı ma degen sorawǵa juwap beriwde al`ternativadan úzil-kesil ayırdı.

Talqıların atırǵan mashqalanıń taǵı bir ózine tán ózgesheligi sonda, onıń mánis-mazmunı hám házirgi jaǵdayı ekologiya menen ajıralmas baylanıslı. Ilim-texnika progresiniń dárejesi ekologiyalıq keskinlikti saplastırıw barasındaǵı imkaniyatlardı belgileydi, biraq quraljaraqlardıń buzǵınshı imkaniyatları, olardıń formaları, qollanıw metodları hám usıllarınıń reńbáreńligi de áyne usı dárejege baylanıslı boladı. Basqasha aytqanda, insan óz turmısın tábiyat penen uyǵınlıqta jolga qoyıw imkaniyatların qolǵa kirgiziw menen bir qatarda pútkil tirishilikti joq qılıw qábiletin de kóp ese arttırdı. Jámiyettiń áskeriylesiwi, qurallanıw jarısı hám áskeriy konfliktlerdiń negativ aqıbetleri qorshaǵan ortalıqtıń buzılıw processlerin jáne de jejellestirmekte. YAdro quralı menen bir qatarda urıs alıp barıwdıń «geografiyalıq» quralları da aldı ala aytıp bolmaytuǵın aqıbetlerden ibarat ayrıqsha qáwip tuwdırmaqta. Bul aqıbetler insan jasalma jol menen tábiyiy apatlar, wayranagershilikler hám usı kibilerge erisiw

ellerde áskeriy qorǵanıw hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw ǵárejetlerinde úlken sáykessizlikler elege shekem saqlanıp qalmaqta. Bul parıq áskeriy qorǵanıw paydasına geyde eliw ese hám onnan kóbirek dárejege jetedi. Bul jaǵday «úshinshi dúnya» ellerinde ásirese bórtip kórinis tappaqta. Bul jerge, bir tárepten, qural-jaraq, ekinshi tárepten bolsa - quramalı ekologiyalıq jaǵdaydı jáne de awırlastırıwshı eskirgen ásbap-úskene hám naekologiyalıq texnologiyalar barǵan sayın kóbirek jetkizip berilmekte. Nátiyjede pataslanıw hám tábiyattıń zawal tabıw pátleri bul jerde rawajlanǵan ellerdegiden anaǵurlım joqarı bolıp tabıladı.

Qurallanıw jarısı tek ǵana úlken materiallıq resurslardı emes, al bálkim miynet resursları, intellektual resurslardı da biyhuwda sarıplamaqta. Pútkil dúnyada alımlardıń tórtten bir bólegi, ádette, eń maman kadrlar urısqa tayarlıq kóriw barısındaǵı jumıslarǵa tartılǵan bolıp, olardıń bilim hám kónlikpeleri buzǵınshılıq quralların jaratıwǵa baǵdarlanǵan. Biraq alımlar insaniyat dus kelgen qáwip dárejesin birinshi bolıp (olardıń eń progressiv wákilleri) ańlap jetti.

Qurallanıw jarısı háwij ala baslaǵan 1955-jılı belgili inglis filosofı B.Rassel tınıshlıq hám quralsızlanıw ushın gúres baslaması menen shıqtı. Ol A.Eynshteyn menen birgelikte F.JolioKyuri, M.Born, S.Pauell, L.Infel`d hám basqa iri alımlar tárepinen qollap-quwatlanǵan ataqlı Manifestti járiyaladı. Bul Manifestte insaniyatoǵan qáter salıp atırǵan qáwip haqqında eskertildi,

sonday-aq yadro ásirinde civilizaciyanı asırap qalıw ushın «jańasha pikirlewdi úyreniw» lazımlıǵı uqtırıldı. B.Rassel tek ǵana qáwip-qáterler haqqında eskertip qalmastan, al olardı sheshiw jolların da usındı. Atap aytqanda, ol barlıq urıslarǵa shek qoyıwı lazım bolǵan jáhán húkimetin shólkemlestiriw ideyasın ilgeri súrdi. onıń pikirinshe, BMSH bunday húkimet negizi bolıwı múmkin. Ol sonday-aq mámleketler ortasındaǵı konfliktli máselelerdi tınısh jol menen

adamlardıń peyilleri, is-háreketleri, aqırǵı nátiyjede bolsa olar erisiwge háreket qılatuǵın nátiyje tiykarınan olardıń ómirge múnásebeti hám pikirlew tárizi menen belgilenedi.

Haqıyqatında da ásirler dawamında saqlanıp qalıp atırǵan dúnya haqqındaǵı túsiniklerdi ózgertiw, qatıp qalǵan pikirlew úlgilerin saplastırıw hám adamlar sanasında insanıylıqtıń jańasha principlerin qáliplestiriwdiń ózi ulıwmainsanıy mashqalalar sheshimi emesligi de ráwshan. Bul usı mashqalalardı saplastırıw jolındaǵı zárúr, lekin tek ǵana birinshi qádem hám ol udayı ózgeriwshi jaǵdayǵa sáykes bolǵan hám házirgi dáwir ruwxın anıq sáwlelendiretuǵın dúnyaǵa kóz-qarastıń qáliplesiwi menen baylanıslı.

Bunday jańalanǵan dúnyaǵa kóz-qaras negizinde tek ǵana sońǵı júz jıllıqqa tán bolǵan jámiyet turmısınıń internacionallasıwınıń keskin ósiwi menen belgilenetuǵın sociallıq múnásebetlerdiń jańasha mazmunı hám formaların sáwlelendiriwshi jańasha insanıylıq jatıwı lazım. Bul jańasha insanıylıq global sananı qáliplestiriwge qaratılıwı hám úsh tiykarǵı negiz: globallıq tuyǵısı, zorawanldıqqa bolǵan kelisimsizlik hám insannıń tiykarǵı huqıqların tán alıwdan kelip shıǵatuǵın ádalatpárwarlıqtı óz ishine alıwı dárkar.

Xalıqaralıq kúshlerdiń birlesiwi. Adamlardıń dúnyaǵa kóz-qarasları tek ǵana olardıń dúnya haqqındaǵı bilimlarinde mees, al olar bul bilimdi qanday túsindiriwi, qanday juwmaqlar shıǵarıwı hám qanday is kóriwlerinde de kórinis tabadı. Sol sebepli global mashqalalardı pútkil dúnya birgelikte sheshiwi lazımlıǵı tuwralı sóz júrgizer ekenbiz, insaniyat teoriyada belgili bir tabıslarǵa hám bazı bir ámeliy nátiyjelerge erisken halda, dúnya rawajlanıwınıń negativ processlerin toqtatıwǵa ele qol jetkermegenin itibardan shette qaldırıwımız múmkin emes. Xalıqaralıq kúshlerdiń belgili bir dárejede birlesiwi, olardıń muwapıqlastırılǵan, izshil hám, eń mańızlısı, nátiyjeli háreketleri de ele orın almaǵan. Nege bunday bolıp atır hám buǵan ne kesent berip atır? Házirgi reń-báreń hám qarama-qarsılıqlarǵa tola dúnyada kelisilgen háreketlerni ámelge asırıw múmkin be? Eger múmkin bolsa, buǵan qanday tiykarda erisiw múmkin? Bular búgingi kúnde sociallıq oylaw, sonıń qatarında filosofiya sheshiwge háreket qılıp atırǵan baslı máseleler bolıp tabıladı.