1-LEKTCIYA

1-TEMA. MOBIL QURÍLMALAR MENEN ISLEW.

Mobil operacion sistema túsinigi. Mobil operacion sistemalar platforması hám arxitekturası. Mobil operacion sistemalarına sáykes programmalastırıw tilleri.

Android operatsion sisteması Lunix operatsion sistemasındag’ı en’ da’slepki islep shıg’ılg’an mobilli platforma ha’m ol Lunix ha’m bag’darlama du’ziwshilerdin’ ishinde ko’plegen paydalanıwshılardın’ arasında mobilli bag’darlamanın’ atag’ın shıg’arg’an. Sebebi, Lunix fayllı qa’wipsizliktin’ kontseptsiyası qa’legen sistema faylı u’sh kategoriya paydalanıwshılarınan ibarat dep esaplaydı: fayldın’ o’z iyesi yamasa islep shıg’arıwshı, yaki qandaydabir paydalanıwshılar toparı, og’an ko’p halatta iyesi ha’m tag’ı basqalar kiredi. Solay etip, ha’mme ruxsat etilgen paydalanıwshı yaki fayl iyesi, tek og’an g’ana ruxsat etiw mu’mkinshiligine iye bolg’anlıqtan, fayllı sistema qa’wipsizligin sho’lkemlestirip, fayl iyesi ushın huqıqtı anıqlaydı.

Android operatsion sisteması 2003-jıldın’ 23-sentyabrinde jaratılg’an. En’ da’slepki versiyası operatsion sistemanın’ indeksi bolı 1.0 Apple Pie atı menen shıg’arıldı. Android operatsion sistemasının’ yadrosı Linux ta islenip ha’m ol o’zin ashıq kodlı mobillik platforma retinde ko’rsetip beredi.

Ko’pshilik qurılma bag’darlamaların islep shıgıwshılar “Jasıl-robot” dep atalg’an Android operatsion sistemasın biypul paydalana aladı. Bag’darlamanı ken’ ko’lemde engiziw ushın Google kompaniyasının’ Open Handset Alliantse sho’lkemin tiykar etedi.

Sonlıqtan, u’sh aydan keyin Android 1.0 prezentatsiyası bizneske da’slepki ma’rte smartfonlı operatsion sistema retinde usı sistemanı engizdi. Qurılmanın’ atı–HTTS Dream (T-mobile G1). Usı waqıtqa shekem apparat u’lken texnikalıq anıqlamasın ko’rsetip berdi. Olarg’a toqtalıp o’tetug’ın bolsaq: ekrannın’ ruxsatı 3,2 dyum, taktli jiyiligi 525 MGts protsessor, operativ yadı ko’lemi 192 megabayt ha’m kamera matritsasının’ mu’mkinshiligi 3,2 mega piksel bolg’an.

Logotiptin’ islep shıg’ılıwına baylanıslı tarixı ju’da’ qızıq. Bag’darlamanın’ logotipin du’ziwshiler 2007-jılı ko’p waqıt dawamında ılayıqlı ko’rinisti taba almadı, bir qatar u’lgilerdi ko’rip shıqtı: kinolardan, oyınshıq magazinlerinen ha’mde internet tarmag’ınan. Sonın’ na’tiyjesinde, prototip retinde otırg’an adam kelbeti sa’wlelengen. Onın’ bas ta’repinde eki antenna sa’wlelengen. Yag’nıy ol mobilli platformanı ko’rsetip beredi ha’mde sa’wlelendiredi, ol ashıq kodlı ha’m jen’il bolıwı za’ru’r.

So’ytip bir jılda jan’a operatsion sistemanı u’sh ret jan’aladı. Birinshi ma’rte –Android 1.1, kodlang’an atı “Banana Bread”, ekinshisi–Android 1.5, kodlang’anı “Banana-Bread”, ekinshisi bolsa– Android 1.5, kodlang’an atı “Tsuptsake” ha’m u’shinshi–Android 1.6 kodlang’an atı Donut. Usı jan’alanıwlar gadjette bir qatar ko’lemli jan’alıqlardı ashıp berdi. Usılarg’a toqtalıp o’tsek: ekrannın’ u’lken mu’mkinshiligin qollap-quwatlaydı, animatsiyalı interfeys, ko’p tilge iye dawıs izlewshi, video jazıw mu’mkinshiligi ha’mde tag’ı basqa. 2008-jıldın’ noyabr ayında onın’ onlayn magazini ashılg’an bolı, usı du’kanda Android operatsion sistemasındag’ı za’ru’r programmanı ko’shirip alıwg’ada boladı. Onın’ atı Android Market edi.

Du’kannın’ tabısına bola 70 % paydası bag’darlamashılarg’a beriledi, ha’mde mobilli baylanısshılarg’a 30% bo’linedi. En’ birinshi ret onlayn-du’kanına Sony Ericson kompaniyası qosıldı. Programmanı ju’klep alıwshılardın’ sanı 2011- jılı 1 milliarrd-qa jetti. Son’ıraq ko’plegen versiyaları qosıldı (“Android Market” “Kitapxanashı” ha’mde “Muzıkalar”) olardın’ atı Google Play dep atala basladı. Ol 190 elde tarqalg’an pu’tkil du’nya ko’lemi boyınsha sonın’ ishinde 700 mın’ bag’darlama bar. Gezektegi bag’darlamanın’ jan’alanıwı 2.0 versiyası boldı, ol operatsion sistemanı ju’da’ ko’rkem qılıp ko’rsetip berdi, al magazininin’ ishinde bag’darlamalardı qızıqarlı qılıp ko’rsetip berdi. Keyin’gi versiyası 2.1 o’zinde “mazalı” kod atı menen ataldı. Jan’alanıwlardan son’ bag’darlama HTML5 ha’m bir neshe Google akkauntların paydalanıwına ruxsat etti. Da’slepki versiyasının’ birinshi qurılamları НТС Magits ha’m НТС Hero, Motorola Droid ha’m Samsung Galaxy edi. 2010-jıl u’lken masshtabtag’ı mobilli protsessorlar islep shıg’arıla baslandı. Sol waqıtarı birinshi ma’rte Google telefonı islep shıg’arıldı, ha’m ol bag’darlama haqqındag’ı analizler ko’p boldı. Google Nexus One – smartfonı 1 GGTS protsessorı menen u’skenelengen. Bunı da’slepki jetkerip beriwshi HTTS kompaniyası boldı. Keyin bolsa usıg’an uqsas protsesslerdi Motorola ha’mde Samsung qurılmalarına qollanıldı. 2010-jılı “Jasıl robot” 2.2 indeksin aldı, al kodlang’an ataması – Froyo edi. Da’slepki qabıllaytug’ın bag’darlamalıq ta’miynatları: AdobeFlash ti qolladı, Jit kompilyatsiyasın qollaydı, al ol jumıs islew protsessin tezirek a’melge asırdı, solay etip bag’darlamanın’ jetilsiwine u’lken ta’sir etti. Bul jan’alanıw 1-GGTS quwatlı protsessorg’a qosımsha ornatıldı. 2010-jıldın’ son’ında Android 2.3 versiyasın islep shıg’arıldı. Atalg’an u’lgi to’rt jıl dawamında markette aldın’g’ı orındı iyeledi. Onın’ basqa versiyalarınan tiykarg’ı abzallıqları: HD mu’mkinshiligine iye, jan’a fayllı sistemanın’ funktsiyasın ko’rsetip beredi, bag’darlamalıq ko’rinisi ju’da’ sulıw ha’m ko’plegen funktsiyaları menen ta’miyinlendi.

So’ytip, usı ta’rizde jan’a flagman shıg’arıldı, ol Google – Nexus S. Son’g’ı brendte Google bag’darlamanı Ginger bread kompaniyası menen birgelikte islep shıg’ardı. Keyin birge islesiw retinde Samsung kompaniyası bolıp tabıldı, al Nexus S telefonı Galaxy S uyalı teefonına qa’liplesip bardı. Sol waqıtları du’kang’a LG eki yadrog’a iye smartfonlardı Optimus 2x ataması menen islep shıqtı. Son’ıraq 2 yadrog’a iye protsessor menen Samsung Galaxy SII, Motorola Droid X2, НТС Sensation smartfonları ta’miynlendi. GalaxyS telefonınan son’ ka’rxana u’lken smartfon islep shıqtı. Bul GalaxyTabqa salıstırg’anda ju’da’ ataqlılıqqa iye boldı. 2011-jıldın’ basında Android sulıw, g’alabalıqqa iye boldı ha’m Google kompaniyasının’ planshetlerine arnalg’an Android 3.0 Honeytsom atamadag’ı versiyası islep shıg’ıldı. Smartfonnın’ ko’rinsi Ginger bread markası menen islep shıg’arıldı. Planshetlerge arnalg’an bag’darlamalardı ha’zirgi ku’nde de islep shıg’aadı. 2011-jılg’ı en’ jaqsı son’g’ı jan’alıqlardan bolg’an planshet ha’m smartfonlardın’ eki u’gisinin’ birlesiwi bolıp tabıldı. Usı eki klastada qurılmanın’ jan’alang’an 4.0 ItseTSream Sandwitsh versiyasında qolaylı jumıs islegen. Usı sistema PTS Magazine basılımının’ sıylıg’ın utıp aldı, bul platforma ko’plegen o’zgerislerdi alıp kelip telefondı tolıg’ı menen o’zgertti. Sonı aytıp o’tiw orınlı, 2012-jılda operatsion sistema, birinshi orıng’a iye boldı ha’m en’ jaqsı bag’darlama retinde tanımallıqqa iye boldı. Tag’ı bir artıqmashılıg’ı ha’m jan’alıg’ı usı jılı ITSS eki arxitekturag’a iye Intel x86 ha’m MIPS protsessordı qollandı.

Android 4.0 versiyasının’ bag’darlamasın islep shıg’ıw waqtında Google sol platformanı brend retinde ken’ ja’miyetshilikke ja’riyaladı. Usı operatsion sistemag’a Galaxy Nexus smartfonı ornatıldı. Bul operatsion sistemanın’ atamasın ko’pshilikke ataqlı qılg’an Samsung kompaniyası bolıp tabıladı. 2012-jıldag’ı mobil a’lemindegi da’slepki jan’alıqlardın’ biri usı NVIADIA kompaniyasının’ to’rt yadrog’a iye ARM protsessorı Tegra-3 ataması menen islep shıg’arıldı. Ekinshiden, Qualtsomm kompaniyası son’ıraq usıng’an protsessordı shıg’ardı. Solay etip ja’nede sol jıldın’ basında eki smartfon shıg’ardı dep ja’riyalang’an, bul HTTS OneX ha’m Optimus4X HD. Degen menen Samsung kompaniyasının’ Galaxy S-III smartfonları shıg’arılg’annan keyin joqarıda atap o’tilgen eki smartfong’a qarag’anda ko’pshilik paydalanıwshılarına iye boldı. Al Android platformasındag’ı en’ ko’p satılg’an planshetlerdin’ biri bolıp ASUS kompaniyasının’ Nexus 7 atlı modeli islep shıg’arıldı. Onın’ bahası 200 dollar ko’leminde boldı, bul Android4.1 operatsiyalıq sisteması menen ta’miyinlengen. ProjetstButter texnologiyası Google kompaniyasının’ operatsion sistemasın tag’ıda jetilistiriw boyınsha jan’a sistemanı a’melge asırdı. Bes jıldan son’, yag’nıy sol 2012-jıldın’ aqırına kelip Google kompaniyası ja’nede eki brend qurılmalardı islep shıqtı. Usını aytıp o’tiw orınlı 2013-jılı smartfonlar u’lken ekrang’a ha’m ju’da’ tez jumıs orınlaytug’ın protsessorg’a iye boldı.

1.2. Android operatsion sisteması ortalıg’ı

Mobil baylanıs quralları ushın arnalg’an Android operatsion sistemasında orınlanıwshı bag’darlamada interfeys ortalıg’ı qollanılıp (Windows OS kibi), lekin joqarıda atap o’tilgen bag’darlamalıq sistemalı ta’miynat ushın Atstivity atamasınan paydalanıladı. Windows operatsion sisteması kibi, ha’r bir programmalıq ayna o’zinin’ o’mirlik tsikli ha’m o’z aldına o’zgesheliklerine iye. Jan’a interfeys aynasın islew paytında onTSreate() usılı shaqırılıp, ha’mde bunda qosımshanı islew waqtında bul usıl arqalı bag’darlama ha’m komponentler initsializatsiyalanadı. Keyin onStart() ha’mde onResume() usılı shaqırıladı. Eki usılda da aynanı sa’wlelendiriwdin’ aldında ko’rsetip beredi yamasa halatına keltiriw protsessinde (o’zgertiw yamasa basqada bag’darlamanı ashıw protsessinde ha’m t.b.). Toqtatıw waqtında onPause() ha’mde onStop metodın shaqırıw maqsetke muwapıq. Bag’darlamanı jabıw paytında onDestroy() aynasın shaqıramız, usı ta’rizde paydalanıwshının’ mag’lıwmatların saqlawg’a ha’m parametrlerin qa’lpinde uslawg’a boladı. Tolıg’ı menen sa’wlelendiriw ha’m dizbeklegen halda shaqırıw metodın arnawlı saytınan alıwg’a boladı. Android tiykarında jalg’ız ha’m o’zgeshe operatsion sistema. Unamlı na’tiyjege erisiw ushın bag’darlamanı islep shıg’arıwshılar operatsion sistemanın’ aktualıg’ın ha’m o’zgeshen’ligin biliwi da’rkar.

Android ba’darlamasının’ tolıq o’mirlik tsikli 1.1-su’wrette sa’wlelengen.

1.1-su’wret. Android operatsion sistemasının’ jumıs islew o’mirlik tsikli.

Bag’darlamanı islep shıg’ıw protsessinde bir neshe qıyınshılıqlardı yeste tutıw kerek. Usılardın’ bazılarına toqtalıp o’tsek:

- bag’darlamanı installiyatsiyalaw protsessinde, bag’darlama eki ese yamasa to’rt ese orın alıwı mu’mkin, yag’nıy bul bag’darlamanın’ negizgi versiyasının’ orının talap etedi degen so’z;

- egerde bos orınlar kem bolsa ornatılg’an flesh-karta menen jumıs islew protsessinde fayldın’ tezligi on ese to’menlewi mu’mkin;

- ha’r bir protsess paytında operativ yadtan 16-megabayt (bazıda 24 megabayt) sıyımlıq qollanıladı.

Android operatsin sisteması negizinde Linux operatsion sisteması islep shıg’arılg’an.

Bag’darlamanın’ ha’m yadronın’ arasında API qabatı ha’m nativ kodtag’ı bibliotekası orın alg’an. Programma virtual mashina arqalı orınlanadı.

Androidqa ko’p bag’darlamalardı qosıwg’a boladı. Lekin bir bag’darlama tolıq pu’tkil ekrandı iyeleydi. Ag’ımdag’ı bag’darlamanı paydalanıp atırıp basqada qosımshanı iske tu’siriwge yaki tazasın ashıwg’ada boladı. Ol tarixtı ko’retug’ın brauzerge uqsas.

Paydalanıwshının’ interfeysi ha’r ekranda Atstivity klass kodındag’ı ko’rinisti ko’rsetedi. Protsesste ha’r qıylı Atstivity paydalanıladı. Protsesske qarag’anda Atstivity ko’bi-rek o’mir su’redi, yag’nıy bir so’z benen aytqanda Atstivityko’p qollanıladı. Atstivity jumıs atq arıw protsessinde toqtaw ha’m jan’adan qosılg’an pu’tkil za’ru’rli informatsiyanı saqlap baradı.

Bag’darlamada arnawlı strukturanı qollanıp ha’rekettin’ anıqlamaların baslı Intent negizinde a’melge asırıw mu’mkin. Belgili ha’reketler orınlang’anda geyde (qon’ıraw qılıw, xat jo’netiw, aynanı ko’rsetiw), Intent arqalı shaqırılıp beriledi. Ja’nede Android demog’a uqsag’an Linux serverlerin qollap-quwatlaydı, olardın’ orınlanıw wazıypası za’ru’rli ha’rekettegi fon rejimi arqalı (mısalı ushın, muzıkanın’ atqarılıwı). Bag’darlamada informatsiyalardı o’zgertiw ushın TSontent providers (provayderleri isletiledi). Bunda jumıs ushın informatsiyalar provayderlerin qollanıp, paydalanıwshını strukturasına initsializatsiyalaw za’ru’r.

1.3. Android OS nın’ bag’darlamalıq ha’mde texnikalıq ta’miynatı

Planetamızda 190-nan aslam ma’mleketlerde Android operatsion sisteması menen jumıs isleytug’ın uyalı baylanıs qurılmaları ushırasadı. Usılardın’ sanı jıl dayın ko’beyip, Android-tın’ qa’legen smartfon platformasına ornatılg’an SDK bazası bolıp esaplanadı. Ku’n sayın millionnan artıq paydalaniwshilar Android ornatılg’an ha’r qıylı bag’darlamalar ha’mde oyınlardı paydalanıp kelmekte. Android o’zgeshe qosımsha ha’m oyın bag’darlamaların du’ziw ushın qolaylı jer ju’zlik da’rejedegi platforma bolı tabıladı, sonday-aq olardın’ ashıq tu’rdegi bazaların beredi. A’dette Silverlight paydalanıw yaki utilitalar retinde ju’kleniwi mu’mkin bolg’an qosımshalar ushın isletiledi. Bul bag’darlamalar yuzer interfeysin basqarıwshı ha’mde paneller elementlerinin’ konfiguratsiyasına xarakteristika beriwshi qosımshalarr (ExtensibleApplitsation MarkupLanguage, XAML) ha’mde ken’eytirilgen anıqlaw tili arqalı a’melge asırıladı. Sazlaw ha’m bazı logika bo’lingen kod a’mellerdi fayllar ja’rdeminde a’melge asıradı, lekin usılardın’ negizgi maqseti basqarıwshı elementlerdin’, ha’diyselerin redaktorlawg’a boladı. Silverlayt multimediyalı ha’m Web, sonday-aq birt qatar Internet qosımshalar (Ritsh Internet Applitsations), onı WindowsPhone stilinde a’melge asırıwg’a imkaniyat jaratadı. WindowsPhone ushın ha’m mobil baylanıs quralı ushın qolaylı ayırım imkaniyatlar bar bolıp, olarg’a Silverlayt3 versiyası du’ziledi, lekin og’an bazı qosımshalar keltiriledi.

XMLdin’ negizgi maxseti – joqarı sıpatlı bag’darlamalar ha’mde oyınlar islew ushın qollanıladı. 2D ushın – oyınlar sıpraytı ha’mde rastrlı su’wretler arqalı anıqlang’an. 3D oyın bag’daralamaları ushın u’sh o’lshemli modeli islenedi. Paydalanıwshılardı kiritiw monitorında ha’m anıqlaw boyınsha grafik obektlerdin’ qozg’alısı, sonday-aq bag’darlama yamasa oyında is-ha’rekettin’ kiritilgen oyın tsiklinde XML redaktorlanadı. Son’ onda sızıqlardı sızıw ushın ha’m Silverlaytt qosımshalar, sonın’ menen bir qatarda XML ushın qollanıladı. Usı qabıl etiwge qolaylı – oyın bag’darlamalarina arnalg’an, lekin bunı sheklep qoyıw za’ru’rlik tuwdırmaydı.

Android OS SDK to’mendegi strukturalı bo’limlerden ibaratı:

1. Android ekspres xabar Eclipse;

2. Android emulyator;

3. Android SDK 7.1 packet quramı;

4. Silverlaytt 4 SDK ha’m DRT paket;

5. XMLge AndroidSDK 7.1 paket ken’eytpesi;

6. Androidqa Mitsrosoft Expression BlendSDK paket;

7. Android4.2.2 OS na Mitsrosoft ExpressionBlend SDK paketi;

8. Androidqa WTSF bazalar client xızmetler;

9. Androidqa Mitsrosoft Advertising SDK paket.

Eclipse – bag’darlamalastırıw ortalıg’ı ha’m tag’ı basqa bir qatar bag’darlamalıq qosımshalardı jaratıwg’a arnalg’an erkin ortalıq bolıp tabıladı. WindowsMobile islep shıg’arılg’an jılı MitsrosoftWindows ko’plegen ortalıqlar ushın operatsiya programmaları ha’mde web funktsiyalardı qollap-quwatladı ha’m usı bag’darlamılıq ta’miynat eki konsollı programmalardı jetilistiriwge imkaniyat jaratıp berdi ha’m grafik interfeys penen ta’minledi. Texnikalı ta’repten Forms, sonın’ menen bir qatarda web betler, web qosımshalar, Windows TSE.NET Framework.NET TSompatst Framework ha’mde Mitsrosoft Silverlight qollanıldı. Etslipse IntelliSense texnologiyası ha’mde kodı a’piwayı refaktorinda kod redaktorı kiritildi. Engizilgen otladtshik da’slepki kodlardın’ da’rejesin otladtshik retinde ha’m mashina da’rejesinde otladtshikke jumıs atqara aladı. Basqada kirgizilgen ta’miynattı qollanıwg’a grafikalı interfeys, web redaktor, klass dizayneri ha’mde mag’lıwmatlar bazası sxemasın islewdi an’satlastırıwda shablon islew redaktorın o’zinde ja’mlegen. Etslipseke jan’a qural qosıw (ma’selen, Seb version ha’m Visual Sourtse Safe kibi) da’slepki kodtın’ u’lgilerin, monitoring sistemalarında qollanıw ha’mde is ju’zinde ha’r bir da’rejesindegi funktsionallıq ken’eytiw ushın u’shinshi ta’repti tolıqtırıwlar (kiritiletug’ın moduller) engiziw ha’m qosıw ushın imkaniyat jaratatug’ın paket (ma’selen, subekt-bag’darlı bag’darlamalastırıw tilleri yamasa ta’miyanttı tekseriw ha’m kodlardı proektlestiriwde), ma’selen bag’darlamalıq ta’miyinleniw (TeamFoundationServer jumıs orınlawda TeamExploreklient) rawajlanıw protsessinin’ basqada aspektleri boyınsha alıp barıladı.