буревестник шовуна туск ДУН.

тсңгсин буурлтсн тегш деернь салькн көдлҗ үүл хурана. Үүлн теңгс хойран хоорнднь, негл хар цәклһн мет, Буревестник шовун, санамр омгтаһар делж, ниснә.

Негт живрәрн дольганд күрч, негт, саадгин сумн кевтә өөдән хагдҗ, үүлнд күрч тер хәәкрнә, тнгәд шовуна зөргтә дуунд байрин ә һарч сонсгдна.

Эн хәәкрлһнь —задта салькн көдлхинь күләҗ ядна. Өөллһнә күчн-чидл, седклән кевтнь халунар тәвлһиг, лавта диилхдән ицлһиг— шовуна эн хәәкрлһнд үүлс

сонсцхана.

Зад салькн көдлхин өмн өргнд цахмуд зовж. түңшцхәнә, тигәд тедн тигҗ түңшҗ зовхларн, теңгсин деер, яахан медлго, игән-тигән үүмлдҗ нисәд, нам тигәд зад салькн көдлхин өмн нкәр сүрдҗ әәж бәәх әәлһән теңгсин йоралд далдлад бултулхдан тедн мел белн болцхана.

гагр шовуд бас сүрдҗ әәж, түңшихәнә, теднд, гагр шовудт, җирһлин ноолдана байрт орлцдг арһ уга: теңгрин һал цәкллһн — тедниг сүрткәҗ әәлһнә.

Муңхг пингвин шовун эврәннь тарһн цогцан, сүрдж, әәһәд, өндр эргин ташуд далдлҗ бултулна... Зуг бийән иткҗ, бийдән нәәлсн Буревестник шовун, зөргтәһәр болн сул дурндан, көөснәсн буурлтсн теңгс деер делҗ

ниснә!

Үүлс улм будн болҗ харңһутрад, дорагшан орж. геңгс деер бууна, һал цәклһ тосҗ, дольгас дуулдҗ, тасрҗ көлврцхәнә.

һал улм цәклҗ ниргнә. көөсән цахрулҗ, ууртан 5үтҗ, долыас салькнла зүткж түңшцхәнә. Нег сүрг юльгасиг салькн чаңһар шахҗ теврәд, зерлг уурап һар1ад, тер дольгасиг хүрүлҗәһәд, теңгсин хар чолу эргүр

245

А. Торький.

ХАРЦХ ШОВУНА ТУСК ДУН.

Әвртә ик тенгс, көвәһәрн кииһән авч, сарнн цеңкр герлд хучгдад, кендрлго унтж. җөөлн, мөңгн өңг һарч гилвкәд, өмн үзгин көкрсн теңгрлә негдәд, оддин алтрсн

сиилврмүдин өңгинь ташрлҗ дарлго бәәҗ, шовуна өд-

нә дүртә үүлснг биидән һарһж илткәд, теңгс кесгтән серш угаһар унтж кевтнә. Знь тасрдго усна дольгас нөермүһәр, көвәһән те.мцҗ давшад, тедн хоорндан ши.млдж ю күүндҗ бәәхинь медхәр, теңгр улм доргшан өкә-

җә.х болҗ медгднә.

дорд Ар үзгин салькнас матиһәд, му дүр һарсн урһа моддар бүтәгдсн уулмуд, деернь бәәх көк көндәһүрорасан өөдән һарһж, тер орасиннь бәәдл дүрсмүднь төгргтәд, дулан болн саатулгч емн үзгин сөөһин чиигәр

бүтәгдҗ одсн бәәнә.

Уулс, уха туңһаҗ, эркн төр күцәх дүнгә бәәдл һарһж. бәәцхәнә. тер уулсас ноһарсн сәәхн өңгтә дольгасин зо деернь хар сүүдр тусад, негл тер һаиц көдллһиг, әнь, тасрдго усна цацгдлһиг болн көөснә ки авлһиг зогсахар седҗәх кевтәһәр, тер хар сүүдрмүд уулсиг хучна. Энүгәрн, уулин орасар ташрлата сарин цеңкр өңгтә мөңгн герләр эргүлңд асхата нувчин төвкнүг ә һардгинь ууру-

лхар седнә.

А-алла-ах-акбар!.. гиҗ, өндр нурһта, бу|урлтҗ, одсн өмн үзгин нарнд өгрҗ шарлтсн Крымин көгшн хөөч, Надыр-Рагим Оглы, арһул саналдж кииһән авна.

төрсн ууласн тасрад һарч одсн, сүүдрәр хучгдсн, замгар бүтәгдсн, зовлңта, әәмшгтә дүртә әвр ик хад чолуна өөрк элсн тер бидн хойр кевтнәвдн. Хад чолуна, теңгсүр хәләсн цаадк талк бииднь усна замг, усндурһдг өвсн дольганд цокгдҗ хурсн бәәнә, теднәр хучгдсн хад чолун, теңгсиг уулсас салһҗ бәәх нәрн ут элснлә уята

2'7

болж медгднә. Мана ксер түлҗәх һалин зальнь, тер хад чолуна уулур хәләсн таклинь герлтүлнә, ташр тигәд һалин тер заль чочж хүвсклнә, тигәд, тер хуучн чолуна гүн шуурхасар сүүдр гүүсиь үзгднә.

Бидн, Рагимтә хоюрн шинкән бәрж авсн заһсап чанж, шөл кеҗ бәәнәвдн, тигәд, ман хойрт хамг юмн үзгдл болҗ, әмлсн болҗ медгднә, ташр нам бидн бийән ивтлҗ медх арһ манд ирсн болна, күүнә зүркн мел цеврдәд, амрад, одсн болх медгднә, тнгәд тер цагт санҗ ухалхасн талдан санан >күүнә седклд мел төрүц орхш.

теңгс болхла, көвәһән таалҗ эңкрлнә, усна дольгас болхла негл мана һалд көлчәхәр седҗәх кевтәһәр, таалзрта ә һарһҗ көндрцхонә. Зәрмдән теңгсин усна те>р цәльгрлһн дотр нег дольгана әнь өөдән һарч альвлна

хойр альхнь деер толһаһан тәвәд, чееҗәп доран авад, элсн деер Рагим кевтнә. Ут нооста хөөнә арсн махлань Рагимин гиҗг талнь дальҗиҗ одсн бәәнә, үүрмг нәрхн

хурнясдудар дүүрсн түүнә маннаһинь теңгсин серүн шин салькн үләҗ сергәнә. Нам би түүг соңсҗ бәәх эс бәәхәр төр авл уга, негл теңгсләчсүндҗәх кевтәһәр, цецн тоолврта үг бийнь бииләһән тер күүнднә:

— Бурхнд шүтж, түүг иткдг күн таралңгд одна. Бурхнд болн әәлдәчд эс шүтдг, эс церглдг күн болхла, тер яахмб? Тиим күн, медж болшго, минь эн көөсн дотр чигн йовдг болх. тер усн деер йовх цаһан мөңгнә дүртә толвс чигн, тер чигн биз... кен түүг медхв?

Ууртан бүтсн харнһу күчтэ теңгс герлтәд, түүнә зәрм һазртнь сарин герл эвгоһар тусна. Уулсин бавһр орасин цааһас сар илтҗ өөдлҗ һарад, түүг тосҗ арһул әмсхүлән авч бәәх теңгст, түүмә көвәд болн өөрнь мана кевтх хад чолунд ода уха туңһасн бәәдлтәһәр герлән сар тусхана.

—Ратим! т|уулБ келич... гиҗ би өвгнәс сурҗанав.

—тууляр ю кенәч,— гиҗ, нан тал хәләл уга,— Рагим нанас сурна.

—Нам йирдән! Би чинән туульсдчнь дуртав.

—Би чамд туульсан цугтнь келәд өгчкләв... нань туульс меддгов... Намаг түүнәс ауртха гиҗ тер санж бәәв. Би түүнәс сурвв.

248

— Чамд кергтә болхла, би чамд ду келҗ өгсв,— гиҗ Рагим зөвшәрв.

— Хуучн ду би соңсхар седвв, тнгәд тер хуучн дууна шишлң айсинь алдшгоһар, Рагим экләд игҗ

келв.

«Уулс заапур ик өөдән һарад, уулин чиигтә шахмлд шар толһата моһа тоһшлад кевтчкәд, теңгсүр хәләһәд

бәәж.».

«Тевдсин ик деер нарн нартҗ гилвкжәҗ, уулс бол-

.хла халуна һаңһар теңгрүр хәләҗ кииһән авцхаҗаж, уу.тснн дор, теңгсин дольгас көвәдк чолусан цокҗдоль-

галж. бәәцхәҗ...» «Уулин шахмд, харңһу болн чиигин өсрлһнд, теңг-

син өмнәснь тосҗ, чолус тачңнулҗ, уулас гүүсн усн

.хольврҗ урсҗ бәәлә...» «тер урсҗ гүүҗ бәәх усн мел кевтән цаһан көөсн

болҗ, буурлтҗ күчән һарһҗ, ууртаһар хорҗңҗ, уулиг

керчҗ, теңгсүр орҗ х|утхлдна».

«Шар толһата моһа тоһшлад уулин шахмлд кевтнә. терүнд генткн, теңгрәс чеежнь хамхрсн, өрвлһнь цуснд

будгдсй харцх шовун унҗ ирҗ...» «Ахр ду һарад тер шовун һазр деер унҗ ирәд, күчнь

татуһар у|урлҗ, чееҗәри хату чолу цокад бәә-в».

«Шар толһата моһа, чочж әәһәд, шамдҗ заагрҗ шовунас һарчкад, хойр — һурвн агчм болад, эн шовуна

әмнь һарн гиҗәхинь моһа медв...» «Цогцнь хамхрад, цусан барад үкн гиҗәх шовунур

моһа мөлкәд өөрдҗ ирчкәд, мел түүнә нүдн тустнь ши-

нгҗ бәәһәд, игҗ сурв:—Яһвч, үкҗ бәнч?» «— Э, үкҗ бәәнәв! — гиҗ, ха>рцх шовун утар татҗ

кииһән авчкад, келв. Бн бахмҗта кевәр жирһҗ бәәвв! Кпшг гиснь ямаран юминь би меднәв!.. Би зөргтәһәр бәәр бәрлдҗ ноолдвв!.. Би тенгр үэвв. Чи түүг тиим

өөрхнәс үзшгоч... Эх, чи, арһ угалч!

«Не, тигәд теңгрчн юмб терчн? Хоосн һазр терчн...

Би тенд яһҗ мөлкхв? Нанд, эндчн кецү сән... дулан болн

чиигтә».

«тигҗ, дурндан сул бәәдг шовунд шар толһата моһа хәрү өгчкәд, тер шовуна нөөрмү йовдлднь мусхлзҗ инәһәд, дотран ухалҗ шовуг наад бәрв».

«Тигәд, игҗ чигн моһа дотран санв: нисв чигн, эс гиҗ мөлкв чигн, сүл ашнь мел ил: цугтан һазрт кевтцхәх, цугтан һазрт цогцан хайлдцхаха».

249

«Гигжәтл, зөргтә харцх шовун, генткн өсрж догдлж баахн зуцур босад, уулин шахмлиг эргүлж ширтҗ нүдәрн хәләв».

«Бор чолуг ивтлҗ усн һооҗв, тигәд уулин шахмлд харнһу болад, үмкә үнр һарв».

«Бәәсн чидлэн һаоһҗ авад, харцх шовун, уүдвртә болн зөвүртәһәр хәәкрәд оркв:—О, ода нам негл дакж тецпр тал өедән һархнь!.. Өшәтниг бәрҗ авад... шавта чееҗдән шахад оркх биләв... мини цуснд тер хахад үкх билә! О, йир бәәр бәрлдҗ ноолдснас кишгтә юмн бәә-

хий!..» «Шар толһата моһа игҗ чигн санв: эн шовун игәд

зовняд туңшәд бәәдгәр болхла, нам тигәд теңгрт бәәһәд жирһлһн гидг лавта сән ю.мн кевтәҗл, гиҗ моһа санв».

«Тигчкәд эврәннь сул бәәдг шовунд моһа иим селвг өгв: — Чи эн бәәх уулин шахмлин эргин зах тальнь девәд, тигәд тендәс дорагшан унж киис гив».

«Медҗ болхн чигн уга, чамаг хойр җиврчнь өөдән өргәд авх, тигсн цагт, чи тигәд тенд эврәннь төрскндән невчкн зуур әмд бәәхч».

«Тигәд, чолуна чиигәр көлиннь хумсдар дөшәд, седклән үүдүлҗ деегүр санатаһар хәәкрҗ харцх шовун дорасн өсрҗ көндрәд, дорагшан уулин гүн шахмлин ам-

нур харцх ирв».

«Тигәд, тигән ирчкәд, җиврмудән чикләд делҗ авад, чееҗән дүүргҗ киилчкәд, хойр нүдәрн галс гпҗ хәләчкәд,— дорагшан ццувтрад харцх шовун унв.

«Тигәд негл чолун кевтә, дорагшан киисҗ, җиврмүдән хамхлҗ. өрвлгән бутрулҗ гееһәд тер эврән бийнь унв...

«Дольгана урсхул түүг авад һарв, тигәд уснд түүнә цуснь улаһад, цогцнь көөснд бүргдәд, түүг теңгсүр авч урсхул орв».

«теңгсин дольгас, һундлта ә һарһҗ, чол|у ирҗ цокцхав. тигәд шовуна цогцнь теңгсин аһуд орад, үзгддгән уурв...»

«Уулин шахмлд кевтж шовуна үклин тускар, теңгрт тер шовуд дуртан туокар, шар толһата моһа уданар 1ухалв».

«тигәд, цаг кезәд, кишгин тускар нүднд күсл болҗ таалгддг деер бәәх ик хол теңгрүр моһа хәләв».

250

«тигәд, тер үксн харцх шовун, эн хоосн, йорал чигн уга, зах чигн уга аһуд ю тер үзв? Юңгад, мел түүнлә әдл тииснь, үкчкәд, теңгрүр нисх дурарн, әмтә юмсин седклинь юңгад бертәцхәнә? тедн тенд темдгтәһәр ю үзсн болхв? Бн болхла, теңгрүр нег баахн зуур нпсҗ одад, эн хамгиг медәд авад чигн оркх биләв.

«Келчкәд, тигәд түүгән күцәв. төөлг болҗ тоһшлад, өөдән аһарур моһа өсрж. һәрәдәд, деер нарна толянд үүтхн хошлңг болж тер гилвкв.

«төрхәрә мөлкдг — нисҗ чаддго! Түүнә тускнг мартчкад, чолун деер тер унв, болв, тер үксн уга, нам хәрнь тер мусхлзҗ инәв...

«—тигәд, теңгрт нисснә айта сәнь энтн иим юмн бәәҗ! түүнә сәнь — дорагшан унлһнд бәәсн бәәҗ. йир эн шовуд басл инәдтә, нәәртәл! һазриг медлго, һазр деер үүдв үзчкәд, тедн деегшән теңгрүр темццхәнә, тигәд һаң халун көдәд җирһл тедн хәәцхәнә. тенд зуг көндәһәс талдан юмн уга. тенд дала әдл герл бәәнә, тии.м болсн бнйнь, тенд теҗәл уга, ташр деернь әмд цогцд дөң — түшг болм юмн уга. Леегүр санан юунд кергтәв? Шоодад юн керг бәәдв? Тер тигәд юунд кергтәв? Т0олвр уга күслән (санаһан) түүгәр далдлхар, ташр тигәд җирһлин кергт эврән бийән мел керг угаһан түүнә цань бултулхар седлһн тер болҗахмб? Инәдтә, наадта' шовудл... теднә келсн үгмүдт ода үүнәс хооран би дакж

меклгдш угав. Хамг юмиг би ода эврән цутнь меднәв! теңгр би үзләв... түүнүр би нисж күрләв, түүг, кемҗәләд, деерәс дорагшан унлһн гнсиг меддв, болв тигәд унв чигн, цогцан эвдж хамхлсн угав, нам хәрнь бийән улм батар нткдг болвв. һазрт эс дурлҗ чаддгуднь мекәрчн бәәтхә. Би үүнә лавтаһинь меднәв. Тигәд теднә дуудсн дуудлһиг би иткшгов. һазрас үүдсн би — һазртан бәәнәв».

«Тигәд, чолун деер тоһшлж моһлцград, деегүр седкл бийдән зүүһәд, моһа кевтв.

«Улм ик дольгас, сәәхн герләр теңгс герлтҗ гилвкәд бәәв, әәмшгтә сүртә бәәдлтәһәр дольгас кевәһән цокад бәәцхәв».

«теднә арслңгин күркллһн мет, әәднь зөргтә эврәннь күчән итксн шовуна туск дун җиңнв, теднә күчтә цоклһнд хад чолута теңгсин эргс дагҗҗ чичрцхәв, тер күчтә ниргсн дуунас теңпр дагҗҗ догдлв.

251

«Ик даву күчтә зөргтә улст бидн буульмжан дуулж бэәнәвдн!

«Ик даву күчтә зөргтә улс гисн — җирһлин цецн йовдл эн болдмн! О, зөргтә харцх шовун, өшәтнлә дәәлдсн дәәлдәнд чи цусан барҗ үквч...

Болв цаг ирх — тер цагт чини халуп цуснанчн дусалнь һалин очн мет жирһлин харцһуднь шатҗ герлтх тигәд ик күчтә зөргтә ксст олн сулдхвр хәәгч зүркдиг гсрлткәх!

«Чи үкҗ чигн одсн болг!.. Болв, зөргтә, күчтә чаңг ухан седклтә улст чи мел кезәд чигн әмд үлгүр болҗ, сулдхврур, герлүр, күчтә зөргт дуудврнь болхч!

«Ик даву күчтә зөргтә улст бидн дууһан дуулҗ бәә-

нәвдн!»

...тецгсин цәәж гилисн холдкнь нам — чим болҗ таг чкрна, айста әәһән һарһҗ теңгсин дольган теңгсин көвәдк элс ирҗ цокна, теңгсин холдкинь хәләһәд, би чигн тагчг бәәнәв. Усн деер сарин герл дусҗ энд — тенд цаһан мөңгн болсн толвс улм олн болад бәәнә... мана бичкн хәәсмдн экләд буслҗ бәәнә.

теңгсин дольгасин негнь, альвлсн дүртәһәр, көвә тал девшҗ һарад, шуугад, зөргтәһәр Рагимин толһа тал

мөлкәд аашна.

— Альдаран оч йовнач? Әрл цааран! — гиҗ Рагим һарарн дольган тал заана, тигхлә тер дольган Рагимин заканла зөвшәрәд, хәрү теңгсүр гүүҗ орна.

Рагим, тигж тер дольгасиг әмтә юмнд тооллһн нанд инәдтә, наадта болсн деерән, нам әәмшгтә чигн биш. Эргүлңд хамг юмн соньн акад, әмдәр, җөөлнәр, таалвр-

таһар хәлә«ә. тенгс чигн сәәхн төвшүн бәәнә, өдрин халун һаңгд халсн халунь һарч киитрәд |уга, уулсур хәләж теңгс кииһән авлһнд дала ик күчн дарата бәәх болҗ медгднә. Харңһу кек теңгр деегүр оддин алтн намчар, күүнә седкл бахмҗта, авлмҗтаһар бичәтә бәәнә, тернь тигәд, күүнә ухаг алңтрулж, нег зүсн седклин үн илткәж әмтәхнәр келхиг күләлһнә.

Хамг юмн цуһар үрглцхәнә, болв йир чаңһар — серггәр үрглцхәнә, тигәд, мел минь удл уга негл агчмин дару, эн хамг цугтан серж босад одх болҗ медгднә, тигәд түүнә, хөөнь сәәхн кевәр зүүдсн, цәәлһҗ келж болшго, көцү сәәхнәр җиңнсн айсмудта әс һарж дүңгә болна.

Эн айсмуд делкән хамг нуувчсин тускар келҗ өгцхәх, тер нуувчсин тускар цәәлһвр уханд тер айсмуд цәә-

252