Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

—Дядя Бембе? Би Иван Федоровин көвүньв,— гиҗ маасхлзҗ цнәв.

—О-о, Сергә! Иим икәр өсҗ кедү җиләс нааран чамаг үзәд угав?— гиһәд, өвгн байрлад, офицериг теврәд үмсв.

—Дөчдгч җиләс нааран үзәд угат, дядь Бембе. Би цергт мордснас авн дөрвн җил болув,— гиҗ офицер келв.

—Яһҗ намаг олҗ аввчи? Одахн би Аһш орхларн, Яванла харһлав,— гиҗ Бемб байрлв.

—А, тетя Болха!—гиһәд, офицер эргәд, беш тал хәләхләрн, стул деер суусн, бальчгас татҗ авсн зерлг аңгин бәәдлтә кү темдглҗ, герин эрс түшүләд тәвчксн бу үзн, профессиональн авъясарн түргәр терүг шүүрч авн, затворинь хәрү цокхла, дотраснь нег сумн өсрҗ һазрт унв. Терүг үзсн Арслң босад, хойр көлән харһулад зогсв.

—Чи кембчи? Бандит?— гиҗ офицер сурв.

—Уга, би дезертирв... Цергәс орһлав, үр капитан,— гиҗ тернь келв.

—Нааран ю хәәҗ ирләчи?—гиҗ капитан догшар сурв.— Чини нөкднр яһла? Нуулго кел!—гив.

—Би һанцарн үлдләв. Цань күн уга,— гиҗ Арслң хәрүцв.

—Әрлһич цааран энүгән,— гиҗ Бемб хаҗуһаснь орлцв.— Иим бәәдлтә күн ю кех болһначи? Энчнь зүстхәр эврән ирҗ. Намаг таднд зәңгл гиҗ ирлә энчнь,— гиҗ өвгн келв. Тер хоорнд капитан һазрт өсрәд унҗ одсн сумиг авад хавтхлчкад, бууг хәрү ормднь герин эрс түшүләд тәвчкв.

...Арвн хонг хооран Элст балһсн деер нуувчинәр болсн офицермүдин хургт генерал Серов келлә: «Хальмг теегт, сала болһнд, хулсн заагт, кеер бәәсн хөөнә хошмуд болһнд бултҗах пулеметар болн автоматар акслсн бандитнр дала. Тедниг әрвллго хогинь таслх кергтә. Цуг Хальмгиг нүүлһх өдр күртл нег чигн бандит үлдх зөв уга. Мана дотр-дундын цергин офицер болн салдс саглсн деерән, алдр Сталинә болн Берийин заквр күцәх зөвтә»— гиҗ келсн үг капитан Федоровин уханд орв. «Тер бигшҗәх бандитнрнь альд бәәхмби? Эн күүнә өңгән геесн күн тиим әәмшгтә бандит болҗахмби? Арвн хонгин туршарт эн Хальмгин ар үзгт бәәх һурвн улусин һазрт харһсн бандит эн болҗана. Өвгнә келәр болхла, нам эврән эн зүстхәр чигн ирсн болҗана»— гиҗ тер ухалв.

***

...Капитан Федоров Курск дуһуд зунаһа болсн дәәнд ротын командир болҗ орлцад, зүн һариннь тохаһар шавтла. Тавн сар госпитальд эмнүлсн

11

бийнь, ода күртл хурһднь сән көдлхш. Тегәд үкр сарин хөрнд дотрдундын цергүр энүг илгәв. Түрүн авгтан эн генерал Серовин адъютантд көдлв. Энүг ирәд, хойр хонсн цагт генткн нег сө полкиг босхад, нег төмр хаалһин станцд авч ирҗ вагонд ачв. Түрүн авгтан офицермүд болн салдсмуд дәәнүр авч йовна болһв. Юңгад гихлә тер кемд мана дәәчнр Днепр һол һатлчксн, барун амнднь фашистнрлә мана дәәчнр цусан асхлдсн, аврлт уга дә кеҗәлә. Зуг тедниг ачсн поезд деед бийүр биш, дорд үзг темцәд һарв. Аш сүүлднь теегин нег Дивное гидг бичкн станц деер ирҗ буулһв. Маңһдуртнь машидәр дәәнә һалд хамхрад нурҗ одсн Элст балһснур ирцхәв. Генералыг адъютанттаһинь балһсна захд Кировин нертә уульнцд нег орс эмгнә шавр герт патьрлулв. Гер хойр хората бәәҗ. Цаадк ик хораһинь генералд бел кеҗ өгв, эндк хораднь адъютант болн герин эзн эмгн хойр бәәх зөвтә болв.

Тер асхн ирсн шишлң залһлдаг — офицер генералд авч ирсн лацар тиизлсн ик пакетиг — капитан Федоров авсн темдгәр һаран тәвәд, офицериг йовулчкад, генералд пакетән өгчкв. Юңгад гихлә «Дегәд нуувч. Генералын бийиннь һарт өгтн» гиҗ бичәтә йовна. Пакетән авсн генерал зөвәр уданд тагчг бәәҗәһәд, капитаниг дуудв.

Генерал Серов дегәд маңсисн — күүнлә ээлт уга, бийәсн дор ямта офицермүдлә модьрун күүнддг болҗ Федоровд медгдв. Эн нег цөөкн хонгин дунд генерал өдр болһн әрк уудгинь капитан бас темдглв. Терүнә өгсн пакет генералын стол деернь бәәнә, хаҗуднь машинкд барлсн тавнзурһан бәәр цаасд бәәнә. Капитан орҗ ирхлә, генерал деернь бәәсн цаас энүнд бәрүлҗ өгв. Терүнә негхн халхднь барлгдсн СССР-ин Дотрдундын төрин нарком Бериян һар тәвсн, тодрхаһар бичгдсн заквриг капитан Федоров һурв дәкҗ дәкн-дәкнәс умшв.

—Яһсн удан умшҗахмчи, капитан? Медгдхший?—гиҗ генерал инәмсглв.

—Тас медгдҗәхш, үр генерал.— гиҗ капитан келв.

—Миниһәр болхнь, күүнд эс медгдх үг үүнд уга, мел орс үгәр бичгдҗ,— гиҗ генерал келв.

—Эн цааснд бичәтә үгмүд медгдҗәнә, зуг бүкл келн-әмт ямаран учрар нүүлһҗәхнь медгдҗәхш. Дәкәд үвлин гүргүд бичкн күүкд болн көгшн улс, Сиврүр яһад йовулҗахмби? Эдниг, көөрксиг, яһснднь тиим аврлт уга догшн засгла харһулҗахмби?—гиһәд, Федоров генералур нүдән чирмлго шилтв.

12

—О, о! Альдаран авч йовначи? Аврлт уга гисн үгән дәкҗ бичә давт. Би чини эцклә әдл күн болад хөрҗәнәв. Тиим үг келҗәһәд, толһа уга чигн үлдхмн болҗана.

—Үр генерал, би келсн үгәсн әәҗәхшив. Зуг ик һундлта, нег чигн орс хан иим йовдл һарһсн уга билә,— гиҗ Федоров келв.

—Орс хаадыг бичә көндә, тедн цуһар пролетариат болн крестьяниниг аврлт угаһар даҗрҗаснь тууҗд үлдлә! Чи дәәч офицер терүг медх зөвтәч! Ямаран учрар хальмгиг йовулҗахнь эн закврт бәәнә. Шинәс умш,— гиҗ генерал уурлад, стол деер бәәсн цаас капитанд өгв.

—Гемим тәвтн, үр генерал,— гиһәд, капитан арһул келв.

—Би һурв дәкҗ умшлав энүгитн, хәләлтн, фашистнр орҗ ирхд кесг хальмгуд Төрскән хулдла гиҗәнә эсий?— гив.

—Э, тиим, чи бурушаҗанчи?— гиҗ генерал сурв.

—«Кесг» гисн үгиг йилһх кергтә. Юңгад гихлә арвн күүг кесг гиҗ болҗана, зун күүг, миңһн күүг, арвн миңһн күүг кесг гиҗ келҗ болҗана. Тегәд кедү хальмг тиим бәәсмб, Төрскән хулдсмби? Арвн күүний, аль арвн миңһн күүний? Нам арвн миңһн чигн болг, теднә төлә хойр зун миңһн хальмг гемшәгдхмби?— гиҗ капитан келв.

—Чи, капитан, мана нарком Бериян һар тәвсн заквриг хаҗһр гиҗәнчи? Дәкәд, үр Сталинә һар тәвсн Политбюрон шиидврәс иштәһәр гиҗ эн закврт бичәтә бәәсинь эс үзвчи?—гиҗ генерал догшар сурв.— Дәкәд делкән пролетариатын воҗдь үр Сталинә бичсиг иткҗәхшийчи?

—Үр генерал, кевтнь умшув, цугтнь үзүв. Зуг бүкл келн-улс үвлин гүргүлә һазраснь күчәр көөнә гисн гуманн төр биш гиҗ меднәв. Гемтәһинь йилһҗ авад цааҗлх кергтә,— гиҗ капитан келв.

—Ямаран күүһичинь ода ирҗ медүв. Сталин болн Берия чамас татуһар меднә болһнчи? Ямаран учрар эн хальмгуд чи харсҗахмчн?— гиҗ генерал уурлв.

—Би харсҗахшив. Үнн хәәҗәнәв, үлгүринь келхд, мини эцкин өөрхн нәәҗнь Бемб гидг хальмг өвгн бәәнә. Терүнә хойр көвүнь эн дәәнд үкв. Һурвдгч көвүнь ода бийнь дәәнд йовна. Тегәд ямаран чирәһәр, ямаран учрас тер өвгиг цааҗлҗ нүүлһҗәхмби? Эн заквртн цуг Хальмгиг нег чигн кү үлдәлго нүүлһх гиҗәнә. Тегәд үнн альд бәәхмби?— гиҗ капитан генералас сурв.

—Болҗана!—гиһәд, генерал нудрмарн стол цокв.— Цааранднь чини үгмүд соңсхшив! Нам бәәһә бәәҗ меҗә болһниг кевтнь һатлх бәәдлтәч!

13

Үр Сталинә шиидвр шалһх йос кен чамд өгсмби? Иим хар седклтә күн нанд керг уга!—гиҗ генерал келв.

—Буйн болх, намаг фронтур йовултн, эрҗ сурҗанав, үр генерал,— гиҗ капитан сурв.

—Би чамаг фронтур йовулнав! Оңданчн хаалһ олҗ чадхув. Зуг нанд иим өр өвч адъютант керг уга. Иим күн яһад фашистнрлә дәәллдснь медгдҗәхш,— гиҗ генерал улм шатҗ уурлв.

—Хальмгуд фашистнр биш, көгшдүд болн бичкдүдлә би дәәллдҗ чадшгов. Эндрин бийднь намаг фронтур йовултн,— гиҗ капитан дәкн сурв.

—Уга, тиим амрар би чамаг фронтур тәвҗ чадшгов,— гиҗ генерал невчк уурнь тәәлрҗ, нам мусг гиҗ инәһәд:—Түрүләд кесг зун, нам миңһәд чигн эврәннь әср-бузр, модьрун йовдларн фашистнрәс дор болҗ зерлгшҗ одсн хальмг бандитнр чамд үзүлсв. Теднә кесн-күцәсн әср-андн тоотыг соңсад, бийсинь нүдәрн үзхләрн, тедниг харсдган уурхч,— гиҗ генерал келв.— Терүнә хөөннь чамаг альдаран йовулхан меднәв.— гив.

Генералд штабас ирдг тооцаһар, Хальмг республикин дорд, деед болн өмн үзгин райодар урднь сар өмн йовҗ одсн, эн генералын үлмәд бәәх цергчнр, немш фашистнр көөгдсн хөөн хамхрсн эдл-аху босхлһнд харш болҗах хальмг бандитнр бәрҗ авхин төлә тег кевтнь самлҗ, операц кеҗәхинь капитан Федоров меддг билә. Эндр өдрә тооцан ода бийнь ирәд уга билә. Тегәд генерал эврәннь штабла күүндәд, кесг зун бандитнр бәрҗ авсинь соңсчксн болҗана гиҗ, капитан дотран ухалҗ тагчг болв. «...Немшин фашистнр көөгдснә хөөн үлдсн хальмг бандитнр колхозмудар болн совхозмудар дәврлһ кеһәд, кесг улс алад, босхҗасн эдл-уушиг күүләд, эргндән бәәх кесг әмт әәлһәд амр өгчәхш...»—гиҗ минь ода капитана умшсн СССР-ин Дотр-дундын төрин нарком Бериян заакврт бичәтә бәәсиг тер үзлә.

«Мана церг бәрҗ авсн кесг миңһн бандитнр нанд генерал үзүлхәр бәәх, бүкл сардан тиим олн церг тег кевтнь самлҗ хәәхләрн, олн кү олҗ авхднь маһд уга»— гиҗ эн ухалв.

Маңһдур өрүнднь капитан Федоров урдк кевтән генералтаһан Элстин тал дунд, нег хәврһнь нурҗ одсн хойр давхр чолун герт бәәсн штабур ирв. Йириндән олн үг келдго генерал эндр чигн машин дотр нег чигн үг келсн уга. «Өцклдүрәк күүндврән цааранднь дамҗулх»— гиҗ ухалсн капитана санан күцсн уга.

14

Түрүләд генерал деед бийдк болн өмн үзгин райодас ирсн хойр батальона командириг болн оперативн әңгин начальникиг эврәннь кабинетүр дуудв. Теднә дарунь, генералын сурврар Хальмг республикин карт һартан бәрәд орҗ ирсн капитан Федоров иим күүндвр соңсв:

—Кедү бандит бәрҗ аввт?— гиҗ генерал деед үзгт бәәсн батальона командир капитанас сурв.

—Хойр, үр генерал,— гиҗ тернь арһул келв.

—Чини батальон кедү бандит бәрҗ авла?— гиҗ өмн үзгәс ирсн комбатас сурв.

—Һурвн,— гиһәд, комбат келчкәд:— Негнь бәргдлго зулҗ одва,—

гив.

—Кен бәрҗ чадсн уга? Яһад?—гиһәд, генерал инәмсгләд:— Хамр дорасн зулсн бандит бәрҗ чадшго ямаран цергчнрвт! Нам тер бандит самолетар зулсн болвза?—гиҗ тер хордаҗ келв.

—Уга, мөрн деер довтлад йовҗ одв,— гив.

—Терүг күцдг мөрн танд уга билү? Машиһәр яһад эс көөлдвта!— гиһәд, генералын чирәнь улаһад, уурнь күрәд ирв.— Негхн бандитыг бүкл церг эс күцнә гисн юн үгв! Аль шог келҗәнта!— гив.

—Үр генерал, тер һазрнь хулста, адргта болн бальчгта һазр. Машиһәр орҗ болшго.

—Тегәд ут турштан кедү бандит эндр өдр күртл бәргдва, үр майор?— гиҗ генерал оперативн әңгин начальникәс сурв.

—Ут турштан һучн хойр.— гиҗ майор стуласн босҗ зогсн келв.

—Тегәд эн закврт бәәсн кесг зун болн миңһн бандитнр альд бәәхмби?—гиҗ келн, генерал үг келлго капитан Федоровин һарт бәәсн карт шүүрч авв,— Альд бәәхмби, альд бултсмби тер кесг миңһн бандитнр? Би танас сурҗанав, офицермүд!—гиҗ генерал Хальмг республикин картыг стол деер делгәд, крестьянск һарин өргн альхарн зааһад:—Эн республикин дөрвнә кесн һурвн хүвәснь һучхн хойр бандит бәрҗ авсн болхла, наадк кесг миңһнь эн дөрвдгч хүвднь бәәдг болхий?— гиҗ өөрк офицермүдүр хәләчкәд, генткн капитан Федоровур туслцҗ хәләһәд:— Тер кесг миңһн бандитнр республикин ар үзгтнь бәәхий? Эн республикин территорин дөрвнәднь бәәдг чигн болх, юн гиҗ ухалҗанач, үр капитан?— гиһәд, Федоровур шилтҗ хәләв. Тиигҗ иләр тәвсн сурврт Федоров ямаран хәрү өгхмби? Һурвн дөрвнәднь әрә гиҗ һучн хойр күн бәргдсн болхла, эн дөрвнәднь кесг миңһн бандитнр бәәнә гиһәд, келҗ

15

болхий? Уга гиҗ келхлә, иим ик саната генерал иткшго гиҗ санчкад, капитан әрә ээмән холькв.

—Ого, чи медҗәхшийчи? Би бас медҗәхшив!— гиҗ генерал невчк номһрв.— Зуг би нарком Бериян заквр күцәх зөвтәв! Үкәд болвчн кесг миңһн бандитнр бәрҗ авх зөвтәв! Тегәд яахмби? Зәрмснь мөр унсн бандитнр тәвәд көөчкнә. Терүг ор һанцар зулсиг нанд иткүлҗ чадхвта? Цань кесг миңһн терүнә нөкднр чигн бәәх. Маңһдур самолет дуудулад, тер эргнд хәләхмн, гетхмн,— гиҗ генерал келәд,— чи майор заквр бич,— гиҗ тер оперативн әңгин начальникд келв.— Шин ирсн батальониг республикин ар үзгт бәәх һурвн улусур йовулхмн. Арвн хонгин дунд тер эргнд нег чигн бандит үлдәлго бәрҗ автха гиҗ бич. Тер шин батальона командирт капитан үр Федоровиг батлҗанав гиҗ бич, медгдвү?— гиҗ майорас сурв.— Үр капитан, би чини сурвр мартад угав. Чи фронтд одхар седҗәнәч. Эн офицермүдәс фронтур йовшго саната кен бәәх болһначи? Цуһар йовх саната! Эн фронт кен бәрхмби? Кен наркомин заквр күцәхмби?— гиһәд, генерал капитан Федоров хәрүцҗ үг келхәр седхлә, терүг тосҗ аминь бөглв.

—Тер бийнь, үр генерал, нанд фронтур йовх зөв өгтн,— гиҗ капитан неклдв.— Эврәннь улсла дәәлдхәр седҗәхшив,— гив.

—Юн? Бандитнр эврә улсий чамд?— гиҗ генерал улм уурлҗ хәәкрв.

—Уга. Бандитнр нанд эврә улс биш. Кемр бүкл сардан һурвн батальонд һучн хойр кү бәрсн болхла, цааранднь теднлә ноолдхд иим ик церг кергтәй? Бидн, миниһәр болхла, ода бийнь фашистнрлә дәәһән чиләһәд угалм. Дәкәд көгшдүд болн бичкдүдлә дәәлдх седкл нанд уга,— гиҗ капитан күцц үгән келәд уга бәәтл, генерал нудрмарн стол цокад:— Альк көгшдүдин болн бичкдүдин тускар келҗәнәчи? Бичә үг кел!— гиһәд, генерал хәәкрхлә, генткн үлү үг келчксән капитан Федоров медв. Тер асхн генералын үзүлсн заквриг цагнь иртл нег чигн күн медх зөв уга бәәсмн. Зуг әрк ууһад, амнь халҗ одсн генерал бийинь иткәд үзүлсинь тер медәд:

—Буйн болх, үр генерал, гемим тәвҗ өгтн. Би эндү үг келчкүв,— гиҗ капитан гемән сурв.

—Гемичинь тәвҗ өгчәнәв,— гиһәд, генерал номһрад:—Бандитнр заагт йовсн хөөн — көгшн чигн бичкн чигн әдл гемтә,— гиҗ генерал капитана алдад келчксн үгиг чиклҗ, тер офицермүдт медүлшгоһар эвтнь дарв. Тер мекнь капитан Федоровд таасгдв, юңгад гихлә келсн үг

16

богшурһа биш, хәрү бәрҗ авч болшго.

— Тертн чик генерал. Мана бәрҗ авсн һурвн бандитын негнь арвн дөрвтә көвүн бәәҗ, эцкнь дахулҗ йовсн бәәҗ,— гиһәд, өмн үзгәс ирсн комбат үгд орлцв. Терүг соңссн капитан Федоров, дәәнә нуувч алдад келчксндән, әәҗәсндән санань тогтнҗ, сән болв. «Болв цааҗлгч батальо һардҗ, республикин ар үзг темцҗ, бандитнрлә ноолдх биш, нам нүл уга өвгд болн бичкдүд күчәр бәрәд нүүлһхд ямаран болх?»— гиҗ капитан Федоров дотран ухалв. «Яһҗ эцкиннь нәәҗ, дәәнд хойр үрән өгсн Бемб өвгиг эмгтәһинь күчәр нүүлһчкхв? Кедү тиим өвгд, эмгд эн теегт бәәдг болх? Яһсндан тедниг иим ик цааҗла харһулҗадг болхмби? Сталин медсн болхий?» Тер Бериян һар тәвсн, хальмг улс кевтнь нүүлһхмн гисн закврт, ВКП(б)-н Политбюрон шиидврәс иштә гиҗ бичәтә бәәснь капитан эврәннь нүдәр үзлә. Иим тоолврмуд терүнә чееҗәс эндр өдр күртл һархш. Эврәннь батальонта энд ирәд өрәл сар давҗ йовна. Тер Бериян закврт йовсн, батхн кевтә багшҗах кесг миңһн бандитнрәс нег чигн күн бәргдҗәхш. Альхн кевтә ил теегт арвн дууна һазрас холд йовсн күн үзгдхмн. Кедү дәкҗ өдр сө уга эн теегиг самлсн мет йовһн, мөртә болн машитә салдсмуд йовсн бийнь, нег чигн күн бәргдәд уга билә. «Кедү бандитнр бәргдв?»— гиһәд, өдр болһн гишң генерал болн терүнә штабин оперативн әңгин начальник нааран җиңнүлнә.— Уга! Уга! Уга!—гиһәд, капитан келх болһндан бийнь гемтә кевтә зовлң эдлнә. Тер хоорнд генерал:—Мууһар көдлҗәнәч, би чамд ицҗәләв,— гиҗ энүнә седкл һундаҗ, бийинь эс итксн дууһар келхлә, ик һундл болна. Генералын зовлңгиг капитан бас медҗәнә. Кесг миңһн бандитнр әмтнд амр өгчәхш, көдлмш келгүлҗәхш гиҗәсн СССРин НКВД һучхн хойр кү бәрҗ авсн генералын далынь илшгоһинь бас капитанд медгдҗәнә.

..һанцхн тер заквр күцәхин төлә биш, нам СССР-ин НКВД-н закврт үзүлгдсн бандитнриг эврәннь нүдәр үзҗ иткхин төлә капитан Федоров ирсн өдрәсн теегин сала-сартг болһниг, нуурин хулсн болһниг машиһәр, мөрәр болн йовһар йовҗ, хаҗудан бүкл взвод болн рот дахулҗ, өрәл сардан шинҗлҗ хәләв. Колхозин болн совхозин һардачнрла, партийн болн советск ахлачнрла харһҗ күүндсн бийнь, нег чигн күн капитанд бәргдсн уга. Тер күүндврән генералд телефоһар келхлә, бичә тедниг итк, нууҗадг болх гиҗ аминь хәрү цокна. «Үнәртнь келхлә, фашистнр орҗ ирхин өмн, энд-тенд онц улс эс гиҗ хошад-һурвад улс эвакуацд һарч йовсн малур дәврәд, теднәс салһад көөҗ авдг билә. Зуг ик багар йовсн

17

бандитнр үзсн угавидн»— гиҗ партийн, советск көдләчнр келдг билә. 1941 җил болн 1942 җилин зунар мана церг хооран цухрҗ йовх цагт Украина, Ростовск болн талдан чигн областьмудын һазрт, дорд үзг темцәд көөҗ йовсн малыг орһсн салдсмуд болн оңдан улс салһад үлдәҗ авна гиҗ, эврәннь роттаһан цухрҗ йовсн капитанд кесг малчнр зарһ бәрлә. Арһта болад, мал таслсн улс холд эс һарсн болхла, капитан эврәннь салдсмудтаһан нөкд болад, теднәс зәрм малынь хәрү булаҗ эздүдтнь авч өгсән ода эн ухалв. Үнәртнь келхлә, Федоровин батальон сар шаху болзгт нег чигн бандит бәрҗ авад уга билә. Генерал урдк кевтән уурта.

Мел түрүн болҗ энүнд үзгдсн бандитнь эн. «Иим күүнә өңг уга күүг бандит бәрҗ авв гиҗ яһҗ генералд зәңглхв. Дәкәд манахс энүг бәрсн уга, эврән зүстхәр ирсн болҗ һарв. Зүстхәр ирсн күн эс гиҗ күчәр бәргдсн күн — әдл биш. Теднә засглһн оңдан болх зөвтә»— гиҗ капитан санв.

ТУУЛАД ХҮВРСН АРСЛҢ

Сән көвүн һархла — отгин хөв-кишг, сән күүкн һархла—хотна хөвкишг гиҗ хальмг улс келдг бәәсмн. 1922 җил Моданкан Такан дөчн тавтад долан күүкнә ард һанцхн көвүн һархла, үзг-манин үлдл тохм кевтнь цуглулҗ үзгдәд уга хүрм кеһәд, Арслң гидг нер өглә.

Зүн һарас авн уңгнь эклсн үзг-манин тохм Шорвин болн Манцин кецәр бәәршәд, Теңгин һолын көвәд зәрмнь күрсмн. Тедниг цуглулҗ авхд амр биш бәәсмн. Зуг Моданкан Така келсән эс күцәхлә, кеер кевтсн бор туулад хүврнәв гиҗ келдг бәәсмн. Тегәд чигн Такаг келсн үгдән күрдг, эклҗ кесн тоотан төгстлән зогсдго төләднь өөрхнд болн холд бәәсн улс терүг күндлдг бәәсмн.

Хөрдгч җил Алексей Масловин отрядт цокгдад, бандыннь өрәлән геесн Шануна Окн Такан хотнас арвн залуг күчәр әәлһҗ бийләрн дахулв. Зуг һанцхн Така тедниг эс дахснднь цааҗлад, терүг Шануна Окна закврар кеер авч һарад, хувцинь тәәлчкәд, маляһар цокад, үкҗ болһад, хайчкад йовҗ одсмн. Сө, сар һарлһнла ухан орсн Така мөлкә йовҗ гертән ирв. Терүнә хөөн хойр сар болад, шаван эдгәчкәд, эврәннь төрл Санҗин Багонта хоюрн Шануна бандла ноолдҗах Алексей Масловин отрядт орад, бандыг күүчәд, Шануна Окниг бәргдтл, дәәлдсмн. Тер бийнь, һучдгч җилд Моданкан Такаг баячудла хамднь Уралур туулһсмн. Тер

18

кемд терүнә тавн күүкнь хәрд һарсн, салу гертә-малта болад туулһгдлго үлдв. Нег күүкнь Әәдрхнә медицинск институтд сурчасн төләднь, терүг йовулсн уга.

Така гергтәһән болн баһ гисн көвүн күүкн хойртаһан Уралд туугдв. Һучн хойрдгч җил Әәдрхнә мединститут чиләһәд, хәрд һарсн эгчнь дү көвүһән нуувчинәр авч ирв. Юңгад гихлә туугдсн баячуд шишлң тоод бәәсн, оңдан һазрур йовдг арһ уга. Арслңгиг эгчнь авч ирснь йир сән болв, юңгад гихлә эк-эцкләнь үлдсн бичкн күүкнь садв гемәр өңгрв, арднь удан боллго Така эмгтәһән бас Уралын һазрт өңгрв.

Салькнд көөгдсн хамхул шарлҗн мет Арслң зурһан эгчин хоорнд көлврәд бәәв. Уга, энүг күн һазалҗ, мууһар бәәлһсн уга, нам хувцна болн хотын сәәнинь эгчнрнь терүнд өгдмн. Бурхн багш үзх, терүнә чинәнчидлинь алдулҗ, көдлмш келгүлҗ эгчнрнь зовах биш, хара бәәлһҗ, хамринь күңшү дөрүллго седкләр бәрҗәв. Аш сүүлднь зурһан класс чиләһәд, школан хайв. Ик эгчнь дән эклх җил гер авч өгәд, өөрән бәәлһв. Күүкн һарад зурһан сар болхла, Арслңгиг цергт авб.

Дәәнд орлцсн күн болһн олн зүсәр дәәнә бәәдллә таньлдҗ иҗлдсмн. Зәрмнь кесг хонга, нам кесг сара харслтын оборонд орлцҗ дәәнә эв-арһ дасна, зәрмнь дәәнәс ууҗмд холд хадг артиллерийд, эс гиҗ хойрдгч эшелонд тусҗ дәәнә олн зүсн әәмшг болн әмән аврлх хамгиг хәләһәд үзҗ чадна. Зәрмнь болхла, тернь ик зунь, дәәнә падрҗах һал дотр ирҗ зүркнәннь батынь болн сулынь медүлнә. Үкхәр седҗәх нег чигн күн уга, зуг оңдан, белдвр угаһар ирсн күн уха автлан үкҗ одх юмнас алдрад һардг эв-арһ күн болһнд дәәнә һалд көлчәһә бәәтл ирдг зөвтә.

Арслң бәәсн взводыг сөөнь өрәл болсн цагт фронтын өмн нүүрт авч ирв. Өрүнднь теднә полкин бәрҗәсн меҗә туст арвн йисн танкс, арднь теднән дахсн хулһнын зүстә хувцта салдсмудын хундгинь өрчдән шахчксн автоматмудыннь амнаснь һарчах сумдуд цуһар бийинь хәләһәд, хәәһәд нисҗәх болҗ Арслңд медгдв. Түрүн өдр яһҗ дәәлдсән ода бийнь тер келҗ чадшго. Әәмшгәс оңдан юмн терүнә толһа эзлҗәсн уга. Сөөднь нег баахн амрлһн. Зуг төгәлңдән утан, шатҗах танкс. Терүнә полк фашистск зурһан дәврлһ хәрү цокв. Маңһдур өр цәәлһнлә өцклдүркәс улм олн танксан өмнән тәвсн, салдсмудыннь тонь өцклдүркәс олн немшнр дәкн улм чаңһ дәврлһ кев. Өцклдүр дөрвдгч хүв салдсан геесн тер полкд, немҗ нег чигн күн ирсн уга, бәәсн сумн, гранат чигн цөөкрҗ одв.

19

Маңһдур өрүнднь кесг самолетар ирҗ бомбан асхсна хөөн немшнр улм гүҗрмгтәһәр нүрҗ дәврхлә, барун хәврһд бәәсн хойр рот окопас босҗ авад, хооран зулҗ гүүв. Хойрдгч эшелонд бәәсн салдсмуд тедниг зогсахар әәлһәд хасн бийнь тедн торч зогссн уга. Тедниг үзсн Арслңгин взвод бас теднә ардас зулҗ гүүв. Зуг үдин хөөн, нарн зөвәр дорагшан орчксн цагт, Арслң нег бичкн һолын амнд бәәсн хулсн заагт бултв. Эндтенд гүүҗ йовх багарн арвн-хөрн улс үзгднә. Немш танкс болн деернь кү суулһсн автомашид һолын өмн үзгт бәәсн нәрхн хоолар дамҗад, ик шоссейн хаалһар зөвәр эртәр давҗ одв.

Асхн нарн сууһад, бууһин болн товин дун тасрхла, эн хулснас һарсн тавн күн харһад, нарн һарх үзг темцв.

Күсдундур сарин туршарт өдртнь бултад, сөөднь йова йовҗ, асхн ора болҗ одсн цагт Арслң эврәннь хотндан ирҗ, дәкн бултх зөвтә болв. Юңгад гихлә энүнә төрскн хотнд кирз һоста, киртә шар киилг шалврта, нарнд шатсн пилоткта мана салдсмуд нааран-цааран йовлдад бәәнә. Хотна өмнк өндр хар толһа деер 45 мм тов бәәх бәәдлтә. Толһаһас авн хотна өмн бийәр тах кевтә матилһәд малтсн окопс үзгднә. Улана церг бәәхнь лавта. Энүнд медгдҗәнә. Зуг яһҗ гертән күрхмби? Эн күсдундур сарин туршарт Арслң һанцхн немш дәәчәс биш, нам эврәннь дәәчәс әәдг болв. Юңгад гихлә алькнь харһдг болв чигн әмд тәвшго, тер учрар энүнд эврә әмнәс дотань уга болв. Күсдундур өдрә дәәнд орлцхдан Арслң кедү үксн болн шавтсн кү үзв? Тедниг үзх болһндан эн эврәннь әмнә тускар тоолҗав. Болв эн күсдундур сарин туршарт көдә теегәр көк чон мет йовхларн, салькнд көөгдәд гүүсн шарлҗнас чигн, сарҗңнад гүүсн аңгас чигн әәдг болв. «Ода яахв? Дөчн тавн хонгин туршарт намаг кесг әәмшгәс гетлгәд, әмд үлдәхләрн, бурхн багш минь эврәннь герин үүднд ирәд, әмим авхар үлдәсмн болхмби? Эн төгәлңдән тасрл уга йовлдҗах салдсмудт бәргдлго яһҗ гертән орхмби?»— гиһәд, Арслң генткн экрәд уульв. Зуг эн цагин туршарт энүнә хойр нүднә хәләц зерлг аңгас хурц болв, хулһн гетсн мис мет ә уга җөөлнәр, гесәрн ямаранчнь модьрун урһмлта һазрас ә һарһлго, бүчринь көндәлго гишң мөлкдг дасв. Һанцхн ицг эн мекд болн арһд гиҗ тер санв. ...Зурһан җил хооран зурһадгч класст сурчасн Арслңгиг, кезәнә эк-эцкнь бәәхд хәрд һарчксн ик эгчнь Кермн, Элстд эмч көдлҗәсн хойрдгч дү күүкнәсн авч ирәд, гертән бәәлһлә. Кермн бийнь һурвн көвүтә, ик көвүнь Арслңгас насарн хойрхн дү билә. Терүнә залунь адуч көдләд, гертән хая-хая ирдмн, ик зууднь кеер,

20