Мәкр һар аю талан…

Хальмг үлгүрәс

«Өдрин тес нүгдг-нүгдг гиһәд, хойр көлән дарх зав уга болна биший. Күүкн, күргн болхла — шудрһ көдлмшән медхәс биш, нань йир ю-күүнд орлцхар седхш.

Мел цол-зав уга болсн, көдлмштән даргдсн йовцхана. Эн ик гер-мал мел мини күзүн деер: өрлә босҗ һарһх, асхн тосҗ авх, услх, өвслх. Хаша-хаалһан ахулх, хамг, тоотын диг-дараһинь олх — цуһар мини. Нам лавк тал гүүлгдг нег савҗд юмн угалм. Ядхдан хойр-һурв лавк оргдна. Эн хойрас, савҗд зарц болхнь бәг, нам седклән аадрулх нег му зе күләхнь — уга. Ямаран җирһл гихв? Әмсх-зүүхнь — үкүг (чипонер) хамхрҗана. Идх-уухнь — дала. Болв ода юунь дутна гихв? Күмн алң болхмн. Минь ода күүкн орҗ ирвә. Альд, кенлә, яһад йовҗ гихв? Шал усн бийнь. Акадл юмн күргн үг сурснь, күүкн хәрү өгснь мел медгдсн уга. Дуң-дүлә. Тагчг. Иигәд бәәхлә — теңгрин кишг. Дуурмлад, сәәхн җалмаҗ бәәһәд, таг сохр болад, сальклад, һалвлад оддг… А, хәәрхн, тиимл бичә үзгдтхә… Үкснәс үлдсн һанцхн күүкм… Хөв уга, тату хөвтә болхла — нүдм сохрснас дор… А, дәрк, баһуда сәкүсн әәлдтхә… Не, ода иигәд унтх… Унтсн болхнь… өрүндән эрт босх…». Иигәд, нег үг келәд, хойр эвшәһәд, хойриг келәд, һурв эвшәһә бәәҗ, өвгн унтад одна.

Генткн өвгн му ду һарад, чишкәд, серәд ирнә. Махмуднь дал-дал гиһәд, һал асад, ирвәтрәд йовна. Гер дотр таг сохр. Харңһу. Бийнь худгт унад һарч ирснәс дор. Киилгнь мошкулхдан күрч. Зүүдән санчкад, өвгн хултхлзад одна. Хойр талан селн түргәд: — «Дәрк, дәрк, күүнд бас тиим юмн үзгддви?» — гиҗ, дәкн-дәкн сүрднә. Дотран эс зальврдг бурхн уга. Өвгн йосндан сеҗглҗ бәәнә. Зүүднь уханаснь һарч өгхш. Мел негн күртлән тод: «Күүкн асхна хотан ууһад, орндан орна. Күргн уга болна. Өвгн һарад, цуг үүдсиг — хашан, сиинә, герин угаг — кевтнь дигләд батлҗ ирнә. Генткн хард-таш гиһәд, талхм-тачг өгәд, терз, үүдн негн күртлән дегц хамх тусад, үр-мәр болад, оңһалдад одна. Ик хоран терзәр нег ик хар юмн шурд орад, күүкн талнь гүүсн болла… чишксн һашун дун гер дүүргәд, чикнд хадгдад… күүкн күргнә хора тал, көлән мел эс тәвдг бийнь, өвгн үкс хурдлад орад ирнә. Хәләхнь: Төмр! Саак Төмр! Нүднь — чонын нүдн кевтә харңһуд һал асад шатад, амнаснь көөсн цахрад, шүднь кард-шард гиһәд… һартнь ик чигн ханҗал гилв-далв гиһәд… күүкнә бахлурт нег күргәд, нег авад бәәнә. Эн хамгиг үзн, нам яһҗ һәрәдснь темдг уга, өсрәд күүкнәннь өмн ирәд тусна. Ик ханҗал өвгнә өрч туснь, зүркнчнь альд гисәр гилвкнә.

— Аа, хойр көлтд уга чөткр, күрәд ирвчи? —гиҗ Төмр шилвкнә.

— Күүкичн алчкс гисн бийнь, түрүләд чамаг алхар… гүүҗ ирхичнь медәд, зөрц күләҗәләв…

— «Төмр, яһҗанчи?» — гиһәд өвгн ханҗалас шүүрлднә.

Цаадкнь элк хатад инәһәд, сахласнь өргҗ бәәһәд, хәрү авч ирәд тәвнә. Нурһнднь күүкнь шугшад бәәнә. Өвгн на-ца гитл шалд өвдгләд, Төмрин хойр көлинь теврәд, гемән сурна. Нам һосинь үмсәд чигн йовсн болна. Тернь көләрн «бос» гиһәд чичнә;

«Соңс! — гинә. — Нанд нерн чигн, дурн чигн уга. Кевтнь мел чи, чөткр өлгчн, барлач. Мини уңгдм суусн күн чич, чамаг алчкад, күүкич».., — гиһәд ик чигн ханҗалыг гилвкүләд өргәд, өрчднь шааһад оркна. — Өвгн эрк-берк татад, хар хулһн болад, серәд ирдгнь тер.

Босн гихлә — дегд эрт. Кевтн гихлә — нөр күрхш. Унтхм болхв гиһәд, эс кевтсн эв уга. Элк түргләд, өөдән хәләһәд, буру-зөв хандад — йир болхш. Күчәр нүдән аняд, то тоолад миңһ күргсн бийнь — уга. Тиигәд бәәхләрн толһад юн эс орна? Хамг үзсн, соңссн, меддг цуһар шорһлҗн кевтә биг-биг гиһәд, негнь орад, негнь һарад—амрл уга. Кевтхнь, саак муульта зүүдн орад ирнә. «Нанд нерн чигн, дурн чигн уга. Кевтнь мел чи, чөткр өлгчн, барлач. Мини уңгдм суусн күн чич… — гиһәд чееҗәс һархш. — Тернь үнн… Алдҗ бәәхш… Чик. Лавта»… гиһәд заагтнь бас төөнрнә.

— Би Сарңга Бадмд одш угав. Уга! — гиһәд күүкнь хәәкрәд, ду тәвәд уульсн сангдна.

— Җирһәл! Үкснәс үлдсн һанцхн, Җирһлм минь. Бааҗаһан яһад иигҗ зованач? Чамаһан үгдән багтшго болхла, һазр деер ю кеҗ бәәхв? Үксн деер…

— Одш угав… Түүнд одсн дорхнь, үксн…

— Әрлһә, Җирһл, ухал. Күн сәәһинь хәәдм. Бадмин дүңгә олврта, Бадмин дүңгә бәәхтә күн эн эргнд мел уга. Эркн залу гидг тер! Хәрнь, бийән үзснд ханх…

— Бааҗа!!! Төмр юн гих?! Әмтн ю келх? Нанас көлтә…

— Төмр гинчи? Март тер җуульган. Неринь бийдм бичә соңсх. Би, һазр деер йовҗ, һанцхн күүкән минь тер һәәзңд өгш угав. Миниһәр эс болхла, эврән мед. Менд йов. Бааҗачн хоолан бооһад… Эс келвә гизәч, хойран негн: эсклә би, эсклә Төмр… Хәрнь, маңһдур Бадм әрк орулҗ ирн гиҗәнә. Ааль-җиил уга болдгар, урдаснь батлҗанав… Ода чигн, чавас, эн цага улс геннлә. Альд сән, альд му бәәхиг йилһҗ чадхш.

Геснь цадхлң, ээмнь бүтн, седклнь тарһн, торһан өмснәв гихлә — торһнь, цемгән өмснәв гихлә — цемгнь, тиигәд бәәхәс зулад, тамын күн — тамдан гишң, чичүлх, худрулх, шүдн уга йовхдан дурлад гүүлдәд бәәх…

— Шүдн гиҗ... нанас көлтә… — гиһәд Җирһл ду тәвәд уульна.

— Чамас көлтә гисн… Уга, ноолдач эс болсн хөөннь, кедү дүңгә түлкәд бәәвчн ноолддмн биш. Хамдан бәәҗ күн хоорндан чаңһ үг күүнддг уга биш. Тиигх болһндан цокад шүдинь күүчәд йовхла, тегәд, ода нег чигн шүдн уга йовх биләч. Хәрнь, түүрмд одад сән болв… Күүкм ухата, бааҗаннь үгәс һаршго, — гиһәд өөрдәд толһаһинь илхлә, Җирһл өрчдм хоңшаран чикәд, орклад уульсн биший…

…Ик Баһуда Салгт кашевар йовад, заһс давслдг болад... Сорг чиләд, нег хәрҗ ирхләм, манахс гер авч өгсн биший. — Гергән — Эңгәг мел нүдндән үзәд уга бәәсн. Эңгә намаг бас. Хойр эцк худ болчксн бәәҗ. Хөөннь Җирһл һарад… Эңгә өңгрәд… Дәкҗ нам гер-мөр гилго, күүкән асрад үлдсн… Кен харһна гихв? Таасна гихв? Уга гихв? — бола бәәтл эндр өдр күртл, һанцар йовам эн… Тер хоорнд ю келәв? Ээ, колхоз болсн… энд-тенд цоклад-ноклад… амбр-умбр… учешк… кладовщик… болад, махмуд-цогцан өвдәҗ көдлмш кесн угав. Э-э, зун доладгчар лугшн гиһәд, а хәәрхн, Баһуда сәкүсн бөк болад, хойр дәкҗ авад һарвла. Әмтнәс үкр хулдҗ авад, Әәдрх авч орад, арсм көөдг күн гиһәд… Түрүнднь невчк гөңгәр, дәкҗ тиим юм бичә һарһтн гиһәд, бәрҗ-бәрҗәһәд сулдхад, көөсн… Хойрдхла — зөвәр шүрүтә билә. Өнчн, бичкн күүктә гиһәд, түңгинь тоолад, дәкәд амн үгән өгәд, әрән гиҗ мөлтрҗ һарсн болдг. Эс гиҗ одак порклу гидгнь долан җил сурсн… харсач сән болад авч һарсн биший...

Цагтан ямаран әвртә залу биләчи? Чидлтә… Зөргтә… Эвтә… Харңһу сөөд җулвкулад чигн авдг: неҗәдәр биш, хошад-һурвадар чигн көтлдг… Коокун Бода бәәнмч. Ода иигәд күүнә нег булңд бөгдиһәд кевтх болҗанав. Һәәд одг, мини кевтсн, күүкм хөвтә болсн болхла… Бийчнь гемтәч! Һанцхн чини гем!.. Юунднь дурлвч? Әмд үксн угаг, ирг төлг угаг, махн-ноосн угаг, өдрәр чигн, сөөһәр чигн авч ирәд бәәдгтн җилвтвчи. Аль өдр өнҗәд, хөөһинь алҗ өгәд, махинь гүүлгәд, дотр идәд бәәсндән авлгдвчи?

А? Мал-мөңгн дала болвчн, җирһл уга гидгәс хату юмн бәәхий? Ода эн хойриг ямаран бәәнә гихв? Кен негндән амн үг келхш… Дәкәд, Бадмнь чигн Бадмла. Бәрәд, гүвдхнь яһна… Тиигән өңгәдгинь таслад оркхнь яһна. Уга, гүвдҗ, һар күрч юмн болшго. Мел доран хуурад һарад эс бәәвәс… Тегәд, яһсн сән болна гилчи?

Төмр? Уга, түүнд иткҗ, болдви? Өшә некәд, на чигн биш, ца чигн биш хаяд, әмтнә наад кеһәд оркдм болвза? Бадм чигн, Төмр чигн уга, хоосн үлдхлә бәәнә… Төмр? Әрк ууһад, көдлмш уга андрҗ йовх Төмрт юунднь дурлдви? Гер авч, гергнәннь гес чигн теҗәҗ чадшго. Уга, Бадмин өөр бәәхлә — зург. Ямаран сәәхн зүстә-зүрктә күн… Зүсн-зүркинь яахв түүнә? Хот-хувцн болн гиҗәхш… Уга, худл келҗәнәч, ямаран төвшүн, ямаран болһамҗта көвүн болдг билә. Тиим сәәхн көвүн күүкндм күргн болҗ йовна гиһәд кедү дотран байрлҗ йовлав… Чамас көлтә, көгшн өлгчн, күүнә көвүн әрк-чигәнд орад, му нер авч йовна. Чамас көлтә, көгшн өлгчн, һанцхн күүкнчнь хөв тату болҗана. Чамас көлтә!

Тиигәд, чееҗләһән күүндәд, хамг тоотыг сергәһә бәәтл, өр цәәһәд ирнә. Босх кем болҗ йовна. Нег агчмд чигн хум гилго, харар зовад, көлврч-көлврч, хар хулһн болад, көлрсн, босва гихәс, хойр көлән унҗулад, орн деерән сууна. Хуухан мааҗад, эвшәнә. Хойр нүднь улаһад, элстрәд, чирәнь хавдрлад болад бәәҗ. Толһань күндрәд, нам өвчәх, аль эс өвчәхнь медгдхш. Нам күүнә аль эврәннь бас медгдхш. Келнь зузарн утдҗ кевтә — амнднь әрә багтҗана. Тедү дүңгә. Бийнь гихлә — эрчминь һарһсн деесн кевтә салдаһад бәәнә. Нам ю чигн керглҗәхш, нүднднь төрүц юмн үзгдҗәхш. Йиринә даслт болад хуурсн — на-ца гитл бурд гилһәд буслһад, нег ааһ цә болһад авчкдг—җомбань чигн кергтә болҗахш. Талдан күн чанад өгхнь — уухм бәәҗ. Чандган ики эрт зальгсн, эврән чанх дурн уга. Нәәлдг күн чигн уга.

Эвшәһәд мел суухм биш. Бода босад, һаза һарна. Серүн, цевр аһар хамр авад, эвшән кииләд орксн, дотрнь киит дүрәд йовад одна. Хойр-һурв һарарн дайлад, өргәд-буулһад, махмудан тинилһсн болчкад, Тост малын хаша тал адһна.

Хамг тоот саак кевәрн, дасмҗ болсарн, эргәд-дуһрад одва: на-ца гитл хаша-хаалһан, сара-басан бүрткәд ирвә.

Дарунь үүд-түүд күргл уга һурвн үкриг сааһад, үсинь герин сүүдрт өлгчквә. Туһлмудтнь шөрг зүүһәд, бүрүс-һунҗсинь дахулад, үкрмүдиг хотна зах тал тууһад ирвә. Ода хөөдиг босхад бас тууһад һарһҗ йовна. Болв эндр алад, махинь гүүлгх иргиг бәрәд үлдәсн, домбр, мел мәәләд, доңһдад бәәнә. Мәәлх болһнднь, Бода доран хавтаһад одна. Ардан эргәд, гер талан хәлән: — Зүүлмр, ода юунь дуту болад доңһдад бәәнә? — гиҗ хултхлзна. Санань болхла — нам нег чигн күүнд соңсхл уга бәәхәр седҗәхнь лавта.

Тоолвр дала, толһад өтн хурсн кевтә ивр-ивр гилдәд, йовҗ — йовдл уга, сууҗ — суудл уга. Нөр йиринә хуурсн. Ода дәкәд амр өгч йовхш: «Иим сәәхн мал-геринь эдләд бәәһәд бәәлго, деернь юуһан хәәһәд, яахар седәд?.. — гиҗ күүкндән уурлҗ йовна. — Нам давад, хар һазрин шуурхад ортха тер мал-герчн гидгинь хәләһит… Бадмнь чигн тал—хаҗһр күн бишлә. Зуг невчк медәтә гихәс биш… Бурхн. Талдан залу болсн болхнь, э-э, Төмр нег үлү, цокад, гүвдәд алх билүс…

Күүкән керлдснь сангдна:

— Тер Төмр гидг җуульган март! Чикндм бичә соңсх!

— Төмриг, бааҗа, бичә көндәтн. Тертн төрүц кү…

— Хәрнь, казамдт эс одсн болхла, түүнләһән хойрулн андрх биләч… Шидр лавкин һаза үзүв: зүлгҗ-зүлгҗ ирәд тәвсн цар кевтә, зүүләд-тенәд, селә эргәд…

— Та, бааҗа, күүнә көвү бичә көндәтн…

— Көвүн?.. Боллго одхнь яһна? Сән залуһин, Бадм эднә шиирднь күршго. Чигчхәднь…

— Ай, тана Бадмд юн сән юмн бәәнә? Мек-тах, хулха-худл…

— Ю келҗәнчи, Җирһл, бурхнас әәхнчи…

— Ма хойрт юн бурхн бәәлә?

— Чи, күүкн, бичә аальлад бә. Эн мал-гер кенд кергтә юмб? Кенә төлә… Хәрнь тер залуһиннь кишгт мөргәд, зальврад эдлх. Цадхла, цаһан хурһна сүл һашун гидгиг бичә һарһич…

— Тер ма хойрт. Бааҗа, юн кишг бәәлә? Мек-тах, хулха-худл хойр. Хар һазрт хөөчнр дуту-дунд бәәсәр олз кеһәд, болх болшго юмар ачан икдүләд… Давсн, цә, эд-тавр күртл дораһар, таньл-үзл төләдән өгсн болад, худлахар үнән икдүләд…

— Ки таср! Ки таср гинәв, Җирһл!.. Бадмас биш, одак җуульгтаһан, яман идсн нәрхн бура кевтә, һазр деер һанцар һозаһад, салькна аю дахҗ серҗңнх нег хамтхасн уга, хаҗуһар йовсн күүнә нүд аадрулм темсн уга йовх биләч…

— Мини һанцас үлү һанц альд бәәх? — гиһәд Җирһл ду тәвәд ууляд… Хаҗһр келәд орксан эврән медсн бийм, амнас алдрсн хөөннь кедг арһ уга, хәрүһинь соңсад, тагчг бәәхәс үлү би яах бәәсн, а? Яһҗана гихв? Яһҗана? Өдр ирвәс улм чаңһрад, үлм нигтрәд… улм күндрәд… ядхдан нег му күүкн олдхн яһна эднд… Аа, хәәрхн, долан бурхдм минь, нег му күүк заяхнч эднд… Тиигхлә болад бәәһәд бәәснь тер… Цуг ааль-җиил хуурх билә… Не, үкс гиҗ, одак хөөг һарһҗ, базрт махинь күргх… Ода деерән махн хәтәр, нам невчк үнтәрүлвчн, авад йовҗ одхмн, зуг… тиим йосн угаһас биш.

Ардан нурһан үүрсн, адһм уга, тавар, чирд-чирд нульмад, Бода хашаһарн орна. Үүдән батлад хан, генткн толһань эргсн болад, көл-һарнь сулдад, доран җөөлн элсн деер нохачлад сууна. Акад юмб? Маңнаһан бәрҗ үзхлә — шал усн. Киитн чигн көлсн һарч… «Цуцрсн болхий? — гих ухан орна. — Уга, яһад цуцрдмб? Өдр шиңкән эклвш… өмнчнь — цаг дала… Сууҗ биш, бос»… Хойр нүднь хаша дотраһар шүүрднә дала така, нуһсн, һалун үзгднә. Хотлх, услх кергтә, Бода үрвәд босна.

6.