Олий мактабнинг психологик муаммолари

Ҳозирги даврда Ўзбекистон Республикаси олий ўқув юртлари тизимида бир қатор мураккаб вазифалар ва муаммолар ўз эчимини кутмоқда. Бу муаммоларни кечиктирмай тавсифлаш, шарҳлаш мутлақо зарур.

Олий мактаб тузулишининг этник, этнопсихологик ва ҳудудий хусусиятларига асосланиб уни қайта қуриш мақсадга мувофиқдир. Чунки жаҳон таълими стандартларига яқинлашмоқ, уларга мослашиб янги мутахассисликларни жорий қилмоқ ҳамда уларни тайёрлашни (менежер, брокер, маркетинг, амалий психолог ва социолог кабилар) маҳаллий эҳтиёжлардан келиб чиқиб режалаштирмоқ лозим. Бунинг учун юқори малакали кадрлар имкониятини ҳисобга олиш керак.

Олий мактабда талабаларни ўқитиш ва тарбиялаш жараёни ҳозирги замоннинг талабларига жавоб бера оладиган методлар, услублар, воситалар, усулларнинг турли шакллари, кўринишларнинг янги мазмун билан бойитилиши миллий қиёфа, характер, ҳис-туйғуларни ҳисобга олиб сайи-ҳаракатлар амалга оширилиши керак. Аста-секин монологик ўқитиш тизимида диологик–инновацион (янгиликка асосланган), ҳамкорлик (ўқитувчи билан талабалар фаолиятини уйғунлаштириш) сингари таьимнинг янги турларига ўтиш ўқитиш самарадорлигини оширишга хизмат қилади.

Таълим ва тарбия маҳсулдорлигини ошириш учун талабаларнинг психологик хусусиятларини эътиборга олиш, уларга индивидуал (яккаҳол) ҳамда дифференциал (гуруҳий) муносабатни амалда қўллаш мақсадида академик гуруҳлар (курслар) ҳажмини ихчамлаштириш лозим, бунинг учун ривожланган мамлакатларда 7-10 нафар гуруҳчалар шаклда таълим уюштирилишини эслашнинг ўзи кифоя.

Олий мактаб ўқув режаси, дастури ва уларга асосланиб чоп қилинадиган дарсликлар, қўлланмалар, методик тавсиялар, кўрсатмалар ишланмалар, маъруза матнларини қайтадан кўриб чиқиш, уларни мамлакатимизнинг ҳудудлари хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда такомиллантириш, янада пухталаштириш, мутахассисликка бевосита алоқаси бўлмаган ўқув предметлари материалларини оқилона қисқартириш айни муддаодир.

Ҳарбий таълим, фуқаро мудофаси, жисмоний тарбия предметлари бўйича мажбурийлик қоидасидан воз кечиш маъқул. Чунки мазкур предметлар савияси бугунги кун даражасида эмасликни таъкидлаб ўтишнинг ўзи етарли.

Ўзбек тили ва бошқа жаҳон тилларини ўқитишни замонавий ва тезкор усул ҳамда услубларига кўчириш, гуманитар ва ижтимоий фанлар мазмунини янги материаллар, маълумотлар билан бойитиш, баён қилишнинг эскича шаклларидан воз кечиш, тарихий ҳақиқатни рўёбга чиқаришга имкониятлар яратиш керак. Маълумки, жаҳон фанида турли хусусиятларга эга бўлган чигалликлар мавжуд, шунинг учун чалкашликларга аниқлик киритиш лозим. Рангларни идроқ қилиш Гельмгольц (ХVIII-ХIХ аср) кашфиётга хос бўлмасдан, балки Абу Али ибн Сино ижодига мансубдир. Таълимдаги муаммоли вазият ХIХ асрда ғарб мамлакатларида эмас, балки Бобур ҳукмронлигида вужудга келгандир.

Ўқув предметларини ўқитишни янги босқичга кўтариш учун ўқитувчиларни малака ошириш ва қайта тайёрлаш курсларидан оммавий равишда ўтишини таьминлаш ҳамда уларни юксак савияда уюштириш лозим. Чунки фанларнинг назарий асослари ва методологияси бўйича бир талай муаммоли ва мунозарали жиҳатлари мавжудки, уларни тартибга келтириш, умумий йўналишни танлашни йўлга қўйиш даркор.

Имтиҳон ва синов сессияларини янада такомиллаштириш (рейтинг тизимини мақсадга мувофиқлаштириш, саволлар моҳиятини тестлаштириш, оралиқ ва якуний назорат ўтказишнинг янги шаклларини ишлаш, қидириш ҳамда жаҳон адабиётидан ижодий фойдаланиш кабилар), расмиятчиликка чек қўйиш йўлида ижодий фаолиятни жадаллаштириш, маҳоратли ўқитувчилар тажрибасини ёйиш, ташаббускорликни рағбатлантириш керак.

Олий мактабга қабул қилишда мутахассисликка оид нозик жиҳатлар, фазилатларни инобатга олиш лозим. Профессиограмма талабларидан келиб чиққан ҳолда кадрлар тайёрлаш – ўқитиш самарадорлигининг негизи ва кафолатидир. Бунинг учун етакчи мутахассис маслаҳатини қатьий йўлга қўйиш, унинг фикри билан ҳисоблашиш лозим.

Таълимда кўргазмали қуролларга эътибор кучайтирилса, сифатли ва эстетик, нафис дид билан тайёрланган қуроллардан фойдаланилса, бу талабларда предметга нисбатан қизиқишни уйғотади. Идрок ва тасаввур образларига асосланган маълумотлар талабалар томонидан енгил ўзлаштирилади.

Ўқитувчи билан талабаларни эркин мулоҳаза юритишга, баҳслашишга, ҳамкорликда фаолият юритишга кенг имкониятлар яратиш ва бундай фаолиятни раҳбарият томонидан қўллаб-қувватлашга эришиш керак.

Иқтидорли, ташкилотчи, фидоий профессор-ўқитувчилар жамоасидаги илиқ психологик муҳит, ўзаро ҳамкорлик юқоридаги вазифаларни ҳал қилишнинг кафолатидир.