1 Баһа. А5а дойдуну көмүскүүр улуу сэрии

Немецкэй – фашистскай халабырдьыттар икки сыл иhигэр Европа бары дойдуларын сэриилээн ылбыттара. Гитлеровскай Германия Советскай Союзка сэриинэн саба туһэригэр Европа бары промышленнай тэрилтэлэрэ Германия армиятын хааччыйыыга үлэлииллэрэ. Онон 1941 сыл бэс ыйын 22 күнүгэр гитлеровецтар а5ыс аңаар мөлүйүөн киhилээх 214 дивизиялаахтара, 7 туhунан биригээдэлээхтэрэ. Салгыннаа5ы сэриилэрэ 10 тыhыынча самолеттаа5а, муоратаа5ы байыаннай флот 200-тэн тахса бойобуой хараабыллаа5а. Ийэ дойдуларын көмүскүү эдэрдиин – кырдьа5астыын, Советскай Союз бары норуоттара туруммуттара, Улуу Кыайыыны уhансыбыттара.

Ленинград куорат көмускэлигэр Советскай Союз атын омуктарын уолаттарын уонна кыргыттарын кытта Саха сирин ыччата эмиэ туруммуттара. А5а дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии историятыгар Ленинград куорат 900 күннээх түүн уот ытарчаны тулуйбута бэлиэ миэстэни ылар.Үс революция биhигэ буолбут куорат олохтоохторун уонна кинилэри көмүскүүр саллааттарын холобура суох хорсун быhыыларын иhин 1965 сыл ыам ыйыгар Ленинград Герой куорат үрдүк аатын ылбыта. Сэрии хаамыытын биhиги туспутугар уларыппыт сүдү кыайыы улахан сиэртибэнэн ситииллибитэ. Ленинградскай уонна Волховскай фроннар сэриилэрэ Балтийскай фронт көмөтунэн Ленинград блокадатын то5у көппуттэрэ. Мин эhэм бу уот сэриигэ ынырыллан 1941 сыллаахха Волховскай фроңңа 198 дивизиятын 3 стрелковай полкатыгар стрелогунан сэриилэспит.

А5а дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии 1418 кун устата сал5анан барбыта. 1945 сыл муус устар 30 кунугэр рейхстаг урдунэн Кыайыы былаа5а тэлээрбитэ.

Саха сирин үрдүнэн барыта 62 тыhыынчаттан тахса киhи ыңырыллан уоттаах сэрии толоонугар киирсибиттэрэ, ол иhигэр төннөн кэлбиттэрэ баара – суо5а 24 тыhыынча кэринэ киhи.

Ньурба улууhуттан 2 тыhыынчаттан тахса киhи Армия5а ыңырыллан сэриилэспиттэриттэн 1300 тахса киhи кыргыhыыга охтубута уонна сура5а суох суппутэ. А5а дойдуну көмүскүүр сэриигэ бастың ыччаттарын атааран кыайыыны уhансыбыттара. Сэрииттэн эргиллибиттэр эмсэ5элэммит оло5у көннөрүүгэ утуйар ууларын умнан үлэлээбиттэрэ.

Ааспыт сэрии туhунан өйдөбүнньүк өлбөөдуйбэт, Ийэ дойду иhин тыыннарын толук уурбуттар албан ааттара умнуллубат. Суостаах сэрии сыллара ырааттахтарын ахсын, норуот, армия оңорбут улуукан хорсун быhыылара өссө ордук суолталаналлар.

Советскай сиргэ сэрии таарыйбатах дьиэ кэргэнэ диэн суох. Кинилэргэ кыргыс толоонуттан эргиллибэтэх дьоннорун саhарбыт хаартыскалара кичэллээхтик уурулла сылдьаллар.

2 баһа

Эhэм – уоттаах сэрии толоонугар

1. Эhэм оло5ун кэрчик кэмнэрэ

Мин эhэм – Семенов Никита Петрович 1916 сыллаахха Ньурба уонна Үөhээ Бүлүү оройуоннара быысаhар «Түүкээн» үрэхтэрин үрдүгэр турар «Маңаачыйа» диэн сиргэ төрөөбүт.Элбэх о5олоох дьиэ кэргэңңэ алтыс о5онон күн сирин көрбүт.Үөдэй нэhилиэгэ икки оройуон быыhыгар от өлгөмнук үүнэр киэң ходуhалардаах, эмис собо, күөнэх, мунду үөскүүр, кус – хаас тохтоон төрүүр - ууhуур күөллэрдээх уонна элгээннэрдээх, хоту өттүнэн Бүлүү өрүскэ туhэр араас күндү балыгынан баай үрэхтээх, илин өттүнэн молбойо устар сүүрүктээх бутэй Бүлүү өрүстээх кэрэ айыл5алаах сиргэ олорбута. Нэhилиэк дьоно – сэргэтэ советскай тутулу бө5өргөтуугэ, культурнай оло5у тутууга, олох таhымын тупсарыыга кыайыылаахтык улэлээбитэ.

«Маннык биллиилээх аатырбыт киhи Бөчүгүрэс Бө5ө то5о түнкэтэх Маңааччыйа5а буолаары буолан субу ыhыахтар са5ана «Бөдөктөргө» баран хас да хоммута буолуой?. «Бөдөк» уолаттара Маппыай уонна Микиитэ күүстээх, кытыгырас дьоннор этилэр. Микиитэ сэрииттэн аңар илиитигэр улаханнык бааhыран кэлэн 1947 сыл ыhыахха Ханаласка, Хатын Сыhыыга, оройуоңңа эр дьоннор сырсыыларыгар бастаабыта. Ол аата Бөчүгүрэс Бөгө кинилэр оччотоо5уттан кыахтаахтарын билэр эбит. Ол иhин кинилэри холоон көрөөру, таарыйа эрчиллэри кэлэ сылдьыбыт буолуохтаах…»

Кэргэнэ – эбэм Мария Николаевнаны кытта холбоhон бэрт иллээхтик 60 тахса сыл бииргэ олорбуттара. Эбэм улэ уонна тыыл бэтэрээнэ. Сахалыы дириң өйдөөх, инникини өтө көрөр, дьону-сэргэни минньигэс аhылыгынан, сүөгэй үүттээх хойуу чэйинэн , чохоонунан, хайа5ынан, сыалаах этинэн күндүлүүр үтүө хаhаайка, эhэм бэргэн ытааччы уонна бааттаах булчут буолан уөстэн- тыаттан сылдьааччылары кус-хаас тутуурдаах ыыталыыр үтүө ыаллар этэ. Эhэбин утумнаан уолаттара сорсуннаах булчуттар.

Улахан уола-мин а5ам, Иркутскайдаа5ы тыа хаhаайыстыбатын үөрэ5ин бутэрэн, охотовед идэтин ылан, ситиhиилээхтик Саха-булт концерн Ньурбатаа5ы филиалын дириэктэринэн кун бугунугэр дылы ситиhиилээхтик улэлии сылдьар, кини утуө суобастаах улэтэ, урдук ситиhиитэ сыаналанан Саха Республикатын Тыа хаhаайыстыбатын Yтүөлээх аата инэриллибитэ, ытыктанар а5аа, эhээ.

Кыра уола Володя Якутскайга олорор, ус о5олоох, предприниматель.