Дәлдік шектер мен қондырғылар жүйесі

Делдік шектер мен қондырғылар жүйесі деп, теориялық және эксперименттік зерттеулердегі тәжірибе негізінде заңды түрде құрылған және стандарт түрінде әзірленген дәлік шектер мен қондырғылар катарының жиынтығын айтады. Жүйе, машина бөлшектерінің типтік қосылыстарының дәлдік шектері мен қондырғыларының практика үшін аса кажет емес, бірақ жеткілікті нұскаларын таңдау үшін арналған, ол кесуші саймандар мен калибрларды стандарттау мүмкіндігін береді, конструкциялауды жеңілдетеді, бұйымдар мен оның бөліктерінің өзара алмастырылуын дайындайды және соған жеткізеді, сонымен 6ipге оның сапасын артыруға жағдай жасайды.

Қазіргі кезде әлемдегі көптеген ИСО дәлдік шектер мен қондырғылар жүйесін қолданады. ИСО жүйеЫ,өнеркәсіптегі халықаралық техникалық байланыстарды жеңілдету мақсатымен дәлдік шектер мен қондырғылардың ұлттық жүйесін жүйелеу үшін құрылған. ИСО-ның халықаралық ұсыныстарын, ұлттық стандартка қосу, әр елдерде дайындалған біртекті бөлшектердің, құрамдас бөліктердің және бұйымдардың өзара алмастырылуын қамтамасыз етуге арналған шарттарды құрайды.

Машинаның типтік бөлшектеріне арналған ИСО және ЕСДП дәлдік шектер мен қондырғылар жүйесі,бірегей принціппен құрастырылған. Тесіктep жүйесі (ТЖ) мен біліктер жүйесіндегі (БЖ) қондырғылар карастырылған.

Есептеулерден алынған бөлшектер өлшемдерін есепттік деп атайды. Оларды ГОСТ 6636—69 (СТ СЭВ 514—77) немесе ведомствалық нормалар бойынша жуық мәнге дейін дөңгелектеу талап етіледі. Сызбаларда керсетілген бұл өлшемдерді номиналъді деп атайды. Өлшемдер керілетін (сопряженный) және epкін (свободный) болуы мүмкін. Керілетін өлшем - өзара киылыскан екі бөлшек ушін ортак болады. Мысалы, 2 суретте 012, 06, 010 өлшемдері — керілген, ал d[, d₂, L, l_} — еркін өлшемдер. Қамтушы беттер тесік деген, ал камтылған беттер білік деген ортақ атауға ие (бірақ мұндай барлық беттер цилиндрлік емес).

Рисунок 2

Өңдеу барысындағы бөлшектердің нақты өлшемдері кандай да 6ip үлкен немесе кіші шамамен номиналь шамалардан ерекшеленеді. Номиналь өлшемдерден мұндай ауытқу көбінесе әдейілеп жасалады және дәлдік шектер мен қондырғылар жүйесімен регламенттеледi. Егер керілетін өлшемдерді әркашанда номиналь бойынша дәл орындаса, онда кептеген қосылыстар жұмыска жарамсыз болып калар еді. Мысалы, сырғанау подшипнигінде түйін жұмысы үшін қажет білікше 1 мен тулка 2 арасындағы санылау өлшемдердің номиналь өлшемнен ауытқу салдарынан іске асырылады.

Д нақты өлшем

интервалында жатуы мүмкін.

мұндағы П_min и П_max — бөлшекке жарамды ең кіші және ең үлкен шектік (мүмкін болатын) өлшемдер.

П_min - П_max = 

Айырымы өлшемнің дәлдік шегі деп, ал [П_min , П_max] - интервалды дәлдік шек өpici деп аталады.

Дәлдік шек пен қондырғылар жүйесі өзара алмастырылған үш бөліктен тұрады: өлшемдерді орындау дәлдігі квалитеттермен анықталады; екі бөлшектің қосылысу түpi (козғалмалы, козғалмайтын) қондырғылар катарымен сипатталады; қондырғылардың пайда болу тәсілі бойынша по способу об­разования посадок различают систему отверстия и систему вала.

Квалитеттер. Берілген номиналь өлшемнің делдік шегінің абсолютті мәні стандарт бойынша таңдалған квалитпен тағайындалады. Квалитет бөлшекті дайындаудың салыстырмалы дәлдігін көрсетеді.1...500 мм өлшеммен берілген бөлшектер үшін 19 квалитет карастырылған. 01,0, 1, 2, 3, 4 және 5 квалитеттері ерекше нақты бөлшектерді, ұзындық эталондарын, клибрлерді және т.б. дайындау барысында қолданылады. Механизмдермен аспаптар бөлшектерінің керілетін беттерінің өлшемдеріне делдік шектерді 5... 13 квалитеттерінің 6ipiнен алып тағайындайды. 5 және 6 квалитеттерін механизмдердің жоғары жылдамдықтағы түйіндерінде, жүктеменің және оның үлестірілуін дәлдік анықтайтын жеріндегі, нақты кинематикалық тізбектерде жауапты бөлшектер үшін пайдаланады (мысалы, есептеп жіберетін бөлшектер үшін, дербес жағдайда дәлдігі нормальдан жоғары барлық тербелу подшипниктерінің қондырғылары үшін). Бірақ та мұндай дәлдікпен бөлшектер мен түйіндерді орындау - қымбат тұратын операция.

Көп жағдайларда 6, 7 және 8-ші квалитеттер қажетті жоғарғы дәлдікті қамтамасыз етеді.Ce6e6i, 6-шы және 7-ші квалитеттер бойынша, нормальді дәлдікпен тербелу подшипнигінің сақинасымен керілетін бөлшек элементтері орындалады. 8, 9 және 10 квалитеттерін аз жылдамдықпен жүктемеге қатысты, біліктерді оған орнататын бөлшектермен (тісті деңгелектермен, шкифтермен, муфтымен және т.б.) қосу үшін қолданылады.

11. 12 және 13 квалитеттері бойынша күрделі механизмдердің керілетін беттеріне; 12 және 13 — бөлшектердің еркін (іліспеген) элементтер өлшеміне дәлдік шектерді тағайындайды. Дербес жағдайларда осы мақсат үшін 14... 17-й квалитеттер қолданылады.

12. Қондырғылар. Tесік ен біліктің дәлдік шегінің әр түрлі комбинациясы, бөлшектердің қосылсуын қажетті сипатын, яғни нақты 6ip қондырғыны алуға мүмкіндік береді. Tecікетін біліктің нақты өлшемдері арасындағы айырымы бойынша жинауға дейін, бөлшектерді салыстырмалы орын ауыстыруының еркіндігі туралы немесе олардың козғалмайтын қосылыстарының 6epiктігі туралы айтып кетуге болады. Егер білік тесік өлшемдері арасындағы айрым оң болса, онда керіліс орны болады және жинау кезінде козғалмайтын қосылысулар пайда болады. Егер тесік өлшемі білік өлшемшен үлкен болса, онда бөлшектердің салыстырмалы жылжуына рұксат 6epeтін, саңылаулы қосылыс алынады.

13. Тесіктер жүйесі мен біліктер жүйесі. Әр түрлі қондырғыларды, білік епн тесіктің номиналь өлшемімен салыстыру бойынша 6ip мезгілде езгерту жолымен алу, бөлшекті дайындауды киындатар еді. Сондықтан білік немесе саңылау өлшемдерінің 6ipi - дәлдік шегі келешектегі қондырғы типінен тәуелсіз болатын негізгі өлшем болып кабылданады. Негізгі бөлшектің дәлдік шек өpici бөлшек денесіне бағытталған (3,а суреттеті тесік және 3,6 суреттеті білік).

14. Тесік жүйесінде (ТЖ) негізгі бөлшек - дәлдік шегi кондырғыдан тәуелсіз болатын тесік, ал ол тек квалитетпен және номиналь шамамен анықталады. Әр түрлі кондырғыны біліктердің дәлдік шектер өрісін әр түрде орналастыру жолымен алады. 3,а суретте Керілісті және саңылаулы қондырғыны қамтамасыз ететін біліктің дәлдік шектер өpici керсетілген.

15. Біліктер жүйесінде (БЖ) біліктің дәлдік шегі қондырғыдан тәуелді болмайды. Kepiлудің қажетті сипаты тесіктің дәлдік шектер өрісін әр түрде орналастыру жолымен алады (3,6 cypeтті караңыз, мұндағы білікті тулка 3- пен қосу саңылаулы қондырғыны, ал тулка 4-пен қосу керілісті қондырғыны береді.)

16. Машина және аспап жасауда негізінен ТЖ жүйесін қолданады, ce6e6i дәлдiк шектер өрісін әр түрде орналастырып білікті алу, технологиялық тұрғыдан тесікке қарағанда оңай. БЖ жүйесін сирек қолданады, мысалы, егер тегіс білікшеге әр түрлі қондырғымен 6ipнеше бөлшектер орнатылса, сонымен қатар егер білік берілген өндіріс процесінде өңделмесе қолданылады (тербелу подшипнигінің сыртқы сақинасының корпуспен керілуі қандай да 6ip бөлшектің двигатель білігімен қосылысы және т.б.).

17. Tecік жүйесі бойынша немесе білік жүйесі бойынша пайда болатын қондырғыларды үш топка бөледі: саңылаулы, ауыспалы және керілісті. Егер түйін жиi бөлшектеліп және қайта жиналса, немесе егер козғалмалы қосылстарды жүзеге асыру керек болса, онда саңылаулы қондырғы құру үшін келесі дәлдiк шектер өрісін қолданады: h; Н; g, G; fg, FG; f, F; ef, EF; e, E; d, D; cd, CD; с, C; b, В; а, А (алынатын саңылауды арттыру ретімен). Білік үшін дәлдік шектер өрісін - Kiiui, ал TeciK үшін үлкен латын әріптерімен белгілейді. f, F, ..., b қондырғылары, керілетін бөлшектік салыстырмалы козғалу мүмкіндігімен қамтамасыз етіледі. Мысалы, 2-суреттеті біліктің 1 тулкамен 2 және 5 керілуі f7 қондырғысымен іске асырылады (ТЖ, 7 квалитет). а, А кондырғысы, температура тіптен төмендеген кезде де бөлшектердің салыстырмалы орын ауыстыруына рұксат береді .СЭВ стандартында қондырғылардың атауы болмайды, ce6e6i қосылысу сипаты емес, ал тесіктің немесе біліктің дәлдік шектер өрісінiң орналасуы регламенттеледі. ТЖ немесе БЖ қондырғыларының пайда болуының стандарттық жүйесін қолдана отырып, нақты анықталған қондырғыны алады. Сондыңтан жоғарыда көрсетілгенге ұқсас дәлдiк шек өрісінің шифрі кондырғы шифрі де болып табылады. Мысалы, тесік ушін Н шифрі тесік жүйесінде негізгі бөлшек ретілне оның дәлдік шек өрісін керсетеді, бірақ осы шифр білік жүйесінде, тесік үшін дәлдік шек өрісін ғана емес, сонымен қоса қондырғы түрін бepeдi. Мұндай қондырғыны басты түрде, егер жинау және реттеу кезінде жеңіл түрде салыстырмалы орын ауыстырумен қамтамасыз ету керек болса, козғалмайтын қосылысу үшін пайдаланады. Салыстырмалы түрде қосылсудың жоғарғы дәлдік H8/h7қондырғысын береді.

18. Кіші саңылаулы H7/g6 қондырғысын, аз жиіліктегі і дәл салыстырмалы айналуды қамтамасыз ете отырып қолданады; осы максат үшін орташа жиілікпен H7/f7, H8/f8 қондырғысын, жоғарғы жиілікпен 600... 1000 об/мин—Н7/е7, Н7/е8, Н8/е8 кондырғысын қолданады.

Рисунок 3

Ауыспалы қондырғыларды қолданған кезде кішкентай саңылауларды немесе керілістерді алады. Оларға — n, N; m, М; к, К; j_s, J_s, j, J (орташа керілістің кему және орташа саңылаудың өсу ретімен) қондырғылары жатады. n, N және m, М қондырғылары бөлшектің салыстырмалы орналасуын сенімді түрде белгілейді, бірақ айналу моментін беру үшін қосымша құрылғыларды (шпонканы, штифті және басқалары) карастыру керек. к, К; j_s, J_s және j, J қондырғыларын осыған ұқсас шарттарда қолданады, бірақ жинастыру кезінде оларға аз күш жұмсалады. Ауыспалы қондырғылар көмегімен тісті дөңгелектердің, шкивтердің және басқа да білікшелі бөлшектердің қосылысуын жүзеге асырады; ауыспалы к7 және п9 қондырғылары бойынша тісті дөңгелектің 4 (2 cyperri карацыз) білікшемен 1 және тулканың 2 платамен 3 қосылысуы орындалған (7 және 9 квалитеттер).

Керілісті қондырғы үшін келесі дәлдік шектер өpici карастырылған: р, Р; г, R; s, S; t, Т; u, U; v, V; х, X; у, Y; z, Z; za, ZA; zb, ZB; zc, ZC (кершстің осу ретімен). Керілісті қондырғылар бөлшектердің қосымша бекітусіз бepiк козғалмайтын қосылысын қамтамасыз етеді (2 cyperri қараңыз, г7 керілісімен қондырғы да жарты муфта 6 білікшемен 7 қосылады). Бірақ дәл механикада бұл қондырғыларды сирек қолданады, ceбебi жинау кeзiндe бөлшектердің калдық деформациясын шақыратын салыстырмалы үлкен күш жұмсау қажет болады.

Дәлдік шектер мен қондырғыларды сызбада көбінесе шифрлермен белгшейді ТЖ жүйесінде бөлшектер сызбасында тесіктің дәлдік шегін латынның бас әріпімен Н номиналь өлшемнен кейін, біліктің дәлдік шегін - латынның кіші әріп қондырғы шифрімен керсетеді (3 ,а суреттеті бөлшектің дәлдік шегін белгілеуді караңыз; шифрдың оң жағындағы цифр дәлдік шек өpici — квалитет). Дәлдік шектер өрісінiң мәндерін анықтама бойынша немесе ГОСТ 25347—82 (СТ СЭВ 144—75) стандарттық кестесі бойынша анықтайды.

Ифр түрінде дәлдік шектер мен қондырғыларды коюмен катар, әcipece жұмыс жобасының сызбаларында дәлдік шек өpicтерін цифрмен белгілеу, сонымен 6ipre бірмезгілде шифрмен және цифрмен белгілеу: 05°_ОО]3 немесе