3.1 Қазақстан Республикасы жер қоры, оның сипаттамасы және пайдалануы

ҚР барлық жерлері елімздің біріңғай мемлекеттік жер қорын құрайды. Республика жер қоры 272,49 млн. га құрайды. Бұндай кең аумақтық 1.01.98дерек бойынша 222,57 млн. га (81,67%) ауыл шаруашылық алқаптары алып жатыр. Бұндай ауыл шаруашылық алқаптарының жоғары үлестік салмағы халық шаруашылығында, бірінші кезекте ауыл шаруашылық айналымына жерлерді жұмсауының жақсы факторы ретінде бағаланады. Бірақта, бұл факторды төмендететін мәндерде аз емес. Бұған жатады: өнім беретін алқаптардың үлес салмағының төмендегі, бәрінен бұрын- жыртылған жер- шамамен 26,6 млн. га суаратын жерлер (18,0% ауыл шарушылық алқаптары ауданынан), соның ішінде шамамен 2 млн. га суараылатын жерлер (шамамен 7% егістің ауданынан), көп жылдық жеміс жидек екпе көшеттері барлығы 0,14 млн. га (0,01%), тыңайма 6 млн. га (2,67%) шабындық 5,05 млн. га (2,27%) ал жайылымдар 184,75 млн. га (8,95%).

Сондай-ақ табиғи мал азығы алқаптарының айтарлықтай аудандары әр түрлі мал шаруашылығы салаларын дамытуға бағыттылған мүмкіндіктерді ескеруге негіз береді.

Республиканың оңтүстік бөлігінде егіншілік тек суару жағдаймен мүмкін, құрғақ далалы ауданда суарылмайтын егіншілік (тәлмі). Бірақ, ол топырақта ылғалды жинау және сақтау бойынша күрделі кешенді шараларды талап етеді. Батыс және өңтүстік-батыс аудандарда көптеген аудандар су көздерінің жоқтығынан аридті төмен өнімді жайылымдар ретінде пайдаланады. Жер қорын пайдалануын тереңдететін проблемасының бірақ жер құнарлығына әсерін тигізетін жердің физико-климаттық белгілері, шамамен барлық ауыл шаруашылық алқаптарының 37%. Жеңіл механикалық құрамы жеңіл топырақта орналасқан бұл олардың эрозияға қауіптілігі алып келеді. Шамамен 22% тастылғы жерлерге, 42% тұздалған немесе сортаңданған топырақтар, 13% жуылған, дефлирленген топыраққа жатады. Қазақстанда 20 млн. га көп аудандағы егістік жән 35 млн. га жайылым баурайлы және жел эрозиясына қауіпті – 17 млн. га көп жерлер. Су және ирригациялық эрозияға қарап қорғау шараларын кешенді қолдану қажет.

Қоғамдық өндірісте жердің ролі мен міндет атқару мәні мағнасы бірдей емес. Қайта өңдейтін өнеркәсіпте ол тек кеңістік базис ретінде қызмет етеді, қазып өндіретін өнеркәсіпте ол табиғи қойма ретінде. Одан жер қойнауынан қоғамға қажетті минералды – шикі зат ресурстарын алады. Ал ауыл шараушылыкта маңызды өндіріс күші құралы ретінде, олсыз тамақ және жеңіл өнеркәсіп шикізат пен тұрғын үшін азық түлік өндірістің процестің мәні жоқ.

Жердің қызмет ету тиімділігі мен өңдіріс құралы өзара байланысты. Сондықтан нысаналы міндет атқару мен жерді пайдалануын анықтау көп жағдайда оның нысанан мақат арқалы мен басқаларын қызметтік пайдалануы – су, орман, минералды-шикізат ресурстарын сол аумақта орналасқан.

Бұл кезеңде жердің үлестірін мен қызметің пайдалануы нақты халық шаруашылық мәселесімен, экономикалық және экологиялық мақсатқа сай пайдалануы ол немесе бүл еңбек әректін сферасындағы белгіленеді.

Жер ресурстарының қызмет етуі белгіленген ерекшіліктері адам әрекеттің әртүрлі бөлігінде олардың бойынша бөлінуімен анықталады.

Республикада барлық жерлер нақты жер заңдарына сәйкес 7 бөлінеді.

1. ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер;

2. елді мекендердің (қалалардың, поселкелер мен ауылдық елді мекендердің) жері;

3. өнеркәсіп, көлік байланыс, қорғалыс жері және өзгеде ауыл шаруашылық мақсатына арналмаған жер;

4. ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жері;

5. орман қорының жері;

6. су қорының жері;

7. босылқы жер.

Жерді санатқа жатқызудың басты белгісі оларының нысаналы мақсатына, пайдалануына және анықталған құқықтық режіміне байланысты. Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер – бұл ауыл шаруашылық қажеттілік үшін берілген немесе осы мақсатар үшін арналған жерлер. Республика жер қорындық жалпы ауданында бұл санат жерінің үлес салмағы шамамен 58% құрайды. Бұл санаты біріңғай жер қорының құрылысында абсолюттің мәні бойынша ғана емес, және халық шаруашылық мәні бойыншада бірінші орынды иелейді.

Бірінші санаттағы жер – бұл біріңғай жер қорының ең бағалы (құнды) жер бөлігі, мұнда жер өндірістің басты құралы ретінде қызмет атқарады.

Аыул шаруашылық мақсатындағы жерлер азаматтар мен заңды тұлғаларға (шарауашылық қажеттілігі кәсіпорындарға, ұйымдарға, мекемелерге және олардың бөлектеріне) товарлы ауыл шаруашылық өндірісі, қорғылыс ормандарды дамыту, ғылыми-зерттеу, тәжрибе және оқу мақсатары, қосылқы ауыл шаруашылығын жүргізу, бақ шараушылығы, егіншілік және саяжай құрылысы үшін беріледі.

Бұл санаттағы жер құралына аш алқабы ретінде ауыл шараушылық өнімдері өндіру үшін тікелей пайдаланатын, сондай-ақ ауыл шаруашылық алқаптары, шаруашылық жерін орындау жолдары, басқару және құралымдар, иеленген құрылыстар, су қоймалары ауыл шаруашылық қызметі үшін қажетті, жөніндегі басқа алқаптар (батпақ, бұталар, құмдар, жыралар және т.б.) жатады. Бұл санаттаға жердің ауыл шаруашылық келесі мәліметтермен сипаталады. Ауыл шараушылық алқаптарының жалпы көлемінің егістік 18% . көп жылдық жеміс жидек көшеттері шамамен 0,05%, шабындық 2,7% , жайылым шамамен 76% -ін құрайды.

Екінші санаттаға жер – бұл қалаларды, поселкелерді және елді мекендерін дамыту үшін берілген жер учаскелерін ол елді мекендер көбі шегінде жататын барлық жерлер кіреді. Бұл санаттаға жер біріңғай жер қорының жолы аудандығы үлестік салмағы шамамен 7,1% құрайды, бірақ тұрақты көлемінің тенденциясы бар. Соңғы 14 жыл ішінде бұл санаттағы жер көлемі 0,7% тен 1998 жылы 7,1% көбейген.

Үшінші санаттағы жер - Өнеркәсіп, транспорт, байланыс, қорғаныс және басқада ауыл шаруашылық қатысы атқару жерлер кәсіпорындар мекемелер және ұйымдар пайдаланатын мақсатына атқаруына сәйкес және оларды мақсаттарда жүзеге үшін беріледі. Бұл жерлер 6 % көбірек жерді иелейді және негізгі өнеркәсіптердің және басқада халық шаруашылық саларын дамыту және оранластыру үшін кеңестік базис қызмет атқарады.

Төртінші санаттағы жер – ерекше қорған табиғи аумақтар. Оған мемлекеттік табиғи қорықтар, ұлтық табиғи орман нарктирі, биосфералыққорықтар, ботаника бақтар, мемлекеттік қорықтар сондай-ақ табиғи ескерткіштер иеленген, басқада табиғи кешендер мен объектілер, экологиялық, тарихи-мәдени, рекреациялық-дәрілік міндет атқару үшін берілген жер учаскелері. Бұл жер жалпы ауданының, 0,3 % алып жатыр.

Бесінші санаттағы жер - бұл орман қоры жері жер қорының 4% құрайды. Жер қоры жерлеріне орманмен сондай-ақ орман бірақ орман шаруашылығы қажеттілігі үшін берілген жер учаскелері. Бұл санат ауыл шаруашылық алқаптарының жалпы ауданынан 0,7 % құрайды.

Алтыншы санаттағы жер - су қоры жерлері – су қоймалары аудандары (өзен, көл, су қоймалары, т.б.)гидротехникалық және басқа сц шаруашылық құрылымдары алып жатқан аумақ. Сондай-ақ – су қорғау өзен бойы жерлер жатады. Бұл жер қорының 0,3% құрайды.

Жетінші санаттағы жер - мемлекеттік босалқы жер – бірі кімде біреудің жер пайдалана және жеке меншіктілігіне берілмеген жерлер. Ол қорының 15 % алып жатады.

Кесте 7

Жер қорының жер санаттары бойынша бөліктену динамикасы

Жер санаттары	Жердің ауданы, млн. га
	1990	2000	2003
1	2	3	4
1 Ауылшаруашылықтық жерлер	220,7	93,1	86,2
2. Елді мекендік жерлер	2,1	20,2	20,5
3. Өнеркәсіп, транспорт, байланыс, қорғаныс және басқа ауыл шаруашылық емес мақсаттағы жерлер	19,8	11,1	2,3
4. Ерекше қорғалатын территориялардың жерлері	0,8	1,2	1,4
5. Орман қоры жері	10,0	22,2	22,4
6. Су қоры жері	0,8	3,6	3,6
7. Босалқы жер	17,5	118,70	124,7
Барлығы	271,7	270,1	261,1
Республиканың сыртында пайдаланылатын жер	0,5	0,9
Басқа мемлекеттер пайдаланатын жер	0,8	2,4	11,3
Республика территориясы	272.5	272.5	272. 5