I баб. Таир халиловнынъ аяты ве фаалиети

Таир Халилов 1940 сенеси сентябрь 6-да Эски-Къырым районынынъ Къарабай коюнде догъды. [27; с. 155]

«Сюргюнликтен сонъ къорантамыз Костромагъа тюшти. 1956 сенсине къадар комендант незаретинде булунгъан эдик, онынъ бозулувы джинаий джезанен такъип этиле эди. Бабамы бир койден башкъа койге изинсиз кеткени ичюн Озбекистан ССРден 20 йылгъа лагерьге ёллап, махкюм эттилер. Бу агъыр йыллар эпимизни аджимайып йыкъты. Анам сюргюнликте вефат этти. Хатырамда къалмады. Асылында бу сюргюнлик йыллары да акъылымда ёкъ. Не саба келип уяткъанлары, не де пис вагонлар, бир шей акъылымда къалмады. Тек эшитмеден биллем.

Оксюз къалгъанымыз ичюн мен ве агъам балалар эвинде тербиелендик. Рус тилинде окъудыкъ.» (Таир Халиловнынъ хатырасындан).

1959 сенеси Озьбекистанда Андижан виляетининъ Мархамат районында орта мектепти битирген сонъ арбий хызметте булунды.

Эки йылдан сонъ, Ташкент кой ходжалыгъы институтынынъ багъчаджылыкъ ве юзюмджилик факультетине кире. 1969 сенеси институтны битире ве бир къач йыл девамында Ташкент Виляетининъ Ахангаран районындаки «Ахангаран» совхозында агроном оларакъ чалыша. Сонъундан Ташкент шеэринде ерлешкен консерва заводында, булка-кондитер фабрикасында, шампань заводында смена устасы олып чалышты. Бундан сонъ Къырымгъа кочьти. [27; с. 155-156]

«Мен Къырымгъа кеч къайттым. Эрте йыллары, даа эвли олмагъанда Ватанымыз Къырымгъа келе эдим, лякин эв алмакъ, иш тапмакъ, даа зиядеси прописка олмакъ чареси ёкъ эди. Акъмасджитте иш тапмакъ ичюн колхозгъа баргъан эдим, дипломымны бакътылар, мен беллесем къырым татары олгъанымны анламадылар, ве «пек яхшы, бизге алий тасили олгъан агрономлар пек керек. Истесениз де шеерде квартира берирмиз, я да койден эв алып берирмиз, разысынъызмы?» - деп сорады. Мен эльбетте разылыкъ бердим. Сонъ паспортымны сорады. Амма паспортымны корьген сонъ, чырайы бозулды: «Сиз къырымтатары экенсинъиз де» деди. Мен, я къырымтатары олсам келишмейимми деп сордым. Сонъ исе башланды башта милициягъа барып изин алмакъ керек ве иляхре.

О йыллары ойле чекиштире эди бизни о джанаварлар. Ондан сонъ мен Алуштагъа бардым. Гостиницада ерлештим. Сабасына паспортымны алып ёлгъа чыкъаджакъ эдим. Амма манъа дипте отургъан къадын: «пасмортынъызны милис хадими алды, участкагъа кельменъизни эмир этти» деди. Мен милиция участогына ёл алдым. Кабинетте бир балабан эриф отура эди. Паспортымны стол кенарына къойды ве «сиз мында не макъсаднен келдинъиз?» суалини къойды. «Мен агрономым, бу меним ватаным, Къырымда багъачларны асрамакъ макъсадынен келиди» джевап бердим. О исе еринден турым, паспортымны устюме атып « Я тебе покажу, как сады разводить! Сутки тебе даю, что бы духу товоего тут небыло!» диди.» [Таир Халиловнынъ хатырасындан.]

«Балалыкътан эдебияткъа буюк авесликтен янашкъан Таир Халилов талебелик йылларында рус тилинде кучюк икяелер язып башлады. Сонъра эдебий тильни менимсеп, ана тилинде язгъан эсерлерини «Ленин байрагъ» ында ве «Йылдыз» журналында бастырды. Онынъ ильки икяелери тасвир саделиги ве эмоциональ кучю иле озьлерине дикъкъат джельп эттилер. 1985 сенеси Ташкентте яш несирджилернинъ эсерлеринден ибарет «Фесильген къокъусы» джыйынтыгъы чыкъты. Бу джыйынтыкъкъа Таир Халиловнынъ он бир икяеси ве «Лейлеклер учып келирле», «Къабаат экимизде» повестьлери кирсетильди.

Биринджи икяеси ичюн бойле айтты:

– ««Турналар» адлы икяе яздым, эбет рус тилинде ве почтанен «Ленин байрагъы» муарриетине ёлладым. Анълагъанъынъыз киби, абул-къубул ифаде этильген икяем Ватангъа нисбеттен асрет темсили эди. О заман эпимиз Ватан дерди иле яшай эдик.

«Турналар» икяемни Эрвин Умеров ана тилине терджиме этип, газетанынъ (о вакъытта о кучюк колемде чыкъа эди) бир бетини бутюнлей манъа багъышлагъанлар. Бугуньгедже миннетдарым. Бу ана тилинде басылгъан (терджимеси олса да) ильки икяем эди. Иште, о куньден башлап ана тилинде язмагъа тырыштым.» [7; с. 9]

«Йылдыз» журналында языджынынъ «Денъиз анасы» (1981. №3), «Чимган къырлары» (1985. №5), «Анамны арзылап» (1988. №4) киби икяелери; «Бинъ баш къорай» (1990. №1), «Сонъки нефеске къадар» (1992. №3) адлы повестьлери; «Танъ йылдызлары» (1985. №2) адлы пьессасы; XX асыр – меним такъдирим» (1985. №6) адлы поэмасы басылды.

1987 сенеси «Биринджи къар» адлы повесть ве икяелер джыйынтыгъы чыкъты. Бу джыйынтыкъларыгъа кирген «Ляйлеклер учып келирлер», «Эски кемане», «Къабаат экимизде» киби повестлерде ве бир сыра икяелерде эдипнинъ земане адамларынынъ турмушы, ичтимаий ве аилевий муитини терен бильгени ве оларны ифаделевде тилимизнинъ имкянларындан икътидарына коре файдалангъаны корюнди.

Умумен Таир Халилов несиримизде яшлар омюринден къыскъа колемли, зенгин мундереджели лирик повестьлер муэллифи сыфатында танылды. Эдип тувгъан эртуна къайткъан сонъ да бир сыра окъунакълы эсерлер яратты. О айны заманда, сонъки йылларда публицист сыфатында да матбуатымызда фааль иштирак эте, медений омрюмизнинъ муим меселелери хусусында фикир юрьсетильген макъалелернен чыкъышта булуна. О, 1995 сенеси Украина языджылары бирлигининъ азасыдыр.» [1; с. 461]

Таир Халилов озюнинъ ильки икяелеринде инсан ичюн энъ керек чизгилерини: эмексеверлик, инсаниетлик, акъкъикъий севги ве Ватан асретлиги мевзуларыны айдынлатмагъа тырышты.

Бир сыра ортакълыкъ джыйынтыкъларында да языджынынъ юксек бедийликнен язылгъан эсерлерини биз бегинип окъудыкъ. Та талебелик йыларындан башлап, земаневий мевзуда язгъан рус эм де миллий газетлеримизде дердж эттирген макъалелеринен о озюни истидатлы журналист оларакъ нумайыш этти. [3; с. 8]

Языджы чалышмакъта, умют этемиз, бизни даа чокъ меракълы эсерлеринен къувандырыр. Эдип, бугуньки куньде актуаль олгъан макъалелери иле газеталарда чыкъышта булуна. Биз урьметли языджымызгъа сагълыкъ, узун омюр, иджадий мувафакъиетлер тилеймиз.

Шимди языджы Ички районынынъ Эссен-эки (Пушкино) коюнде яшай.