73
.pdfявляются чистокровными японца, и оставшиеся 5% являются представителями других национальностей.
«Хафу» в переводе с японского « », этот термин означает «половина». Этим термином в
Японии называют детей полукровок, рожденных в союзе японца и представителя другой расы/нации. Для людей, живущих за пределами Японии, не привычно слышать слово «Хафу». Однако такое обозначениеначалииспользоватьс1970хгодов, чтобыуказать, чтоэтилюдияпонцысмешаннойрасы. До этого, в Японии использовали такое слово как «айноко», что означает «выродок» которое стало особенно распространённым после второй мировой войны и было вскоре запрещено из-за расистской коннотации [1].
В 1990-х годов в качестве альтернативного варианта «хафу» , был предложен термин «дабуру», то есть «двойной». Этот термин вызывает более положительные эмоции. Так как человек имеет особенностидвухкультурных, расовыхиязыковыхспособностей, аненегативныйобраз, обладающий лишь половиной. Но большинство японцев предпочитают использовать именно «хафу», чтобы выделить, или даже исключить их из общества, так как он более прижился в обществе.
С тех пор как Япония, «открыла двери», количество смешанных детей начало расти. Большинство межнациональных браков в Японии совершается между японцем и женщиной из Китая, Южной Кореи, Тайваня, Филиппин, Индонезии, Малайзии, Сингапура и Таиланда. И конечно же, 32,1 % хафу, имеют родителя китайского происхождения, 23,3% филипинского,19,4% корейского, 13,9% других национальностей.
Конечно точное количество полукровок в стране невозможно установить, но на сегодняшний день, каждый 50-й новорождённый, является полукровкой. Это значит, что примерно ежегодно рождается 36,000 детей в межэтническом браке. Хотя еще 30 лет назад, только каждый 150-й был таковым.
Японцы, используют слово «хафу» для того чтобы отделить людей с половиной японской крови. Они не только отделяют их в обществе. Полукровки также подвергаются издевательствам, насмешкам состоронывзрослыхидетей. Вособенностинасмешкамподвергаютсятелюди, чьиродителиявляются выходцами из Азии.Они подвергаются большей дискриминации. Однако, те, чей родитель имеет европейскую внешность, наоборот пользуются большой популярностью. Так как они имеют большие лаза, светлую кожу. Что на данный момент является очень популярным среди японцев. Многие японки пытаются создать такой образ, с помощью косметики, пластики и различных препаратов. В 2015 году, на конкурсе «Мисс Вселеная-Япония», титул получила девушка по имени Миямото Ариана [2]. Она является, на половину японкой со стороны матери, и на половину афро-американкой. Получив титул на этом конкурсе, на нее посыпался шквал негативных комментариев. Так как она является на половину представителем другой нации, а еще и темнокожей, многие были против того чтобы она представляла Японию на «Мисс Вселенная». Конечно же девушка не обращала на это внимание, так как привыкла слышать подобное с младшей школы.
Проблемы, связанные с хафу, проникли глубже, не просто на социальном уровне. Они также сталкиваются и с юридическими препятствиями. Независимо от их этнической принадлежности дети с двойным гражданством (Япония и другая страна) должны выбирать одну нацию или другую. В постановление 1984 года была внесена в поправка, при котором, ребенокхафу должен будет выбрать гражданство, чтобы при возникновении международных конфликтов, не возникло проблем.
Расовые проблемы Японии выходят за рамки смешанной крови. В 2014 году члены японских групп Momoiro Clover Z и Rats & Star позировали в масках, с изображением чернокожих для промо-фото для выступлениянаFuji TV. Фотографиясталавируснойпослетого, какхэштег«#StopBlackfaceJapan» был распространен в Твиттере. Даже на сайте Change.org, была создана петиция, о прекращении такого промо [2].
Кажется, что ходатайство сработало, но этот инцидент показывает слепоту Японии к ее собственному расизму. Стоит отметить, что в Японии также были громкие случаи где можно было увидеть расстояние между японскими гражданами и иностранными.
Хотя случаи крайнего расизма существуют во всем мире, Япония отличается отсутствием диалога о расизме и отсутствием значимых изменений для защиты людей от дискриминации. Япония считает себя гомогенной нацией. У этого есть одна из наименее этнически разнообразных групп населения в мире, и подавляющая однородность страны означает, что любые японские граждане, которые не являются 100% этнически японцами, считаются иностранными на своей родине.
Хотя расизм существуют во всем мире, Япония отличается отсутствием разговоров о расизме и отсутствием каких-либо значимых изменений для защиты людей от дискриминации. Япония считает себя гомогенной нацией. И подавляющая однородность страны означает, что любые японские граждане, которые не являются 100% этнически японцами, считаются иностранными на своей родине.
181
К счастью, дискриминация, имевшая место в последние десятилетия, значительно сократилась. В 2013 году, наэкраныЯпонииимногихдругихстранвышелфильм, подназванием«Хафу», режиссером которого выступили двое хафу из Токио Мегуми Нишикура и Лара Перес Такаги [3]. В документальном фильме представлена ежедневная борьба хафу в современной Японии. Люди, фигурирующие в фильме, чрезвычайно разнообразны. Провели интервью с хафу, где они рассказали о своих проблемах в Японии. Например, в документальном фильме есть такая история, где японскомексиканская пара рассказывает о трудностях их детей в школе. Где их дразнят другие ученики, где имтрудно разговаривать наяпонском языке. Вфильмерассказалио жизни и опытепяти хафу, которые либо прожили большую часть своей жизни в Японии, либо впервые посещают, пытаясь узнать больше об их японском наследии. И этот фильм оставил в людях чувство оптимизма и уверенности в том, что отношение к хафу в Японии меняется для лучше [4].
Взаключениихотелосьбыотменить, чтотакиебракикакразинеобходимыЯпонии. Таккакмногие японцы в силу ненадобности, погоней за карьерой не собираются заводить семью, детей. Учитывая, чторождаемостьвЯпонииежегодноуменьшается, через50 лет, около60% населениябудетсоставлять старшее поколение.
Список использованной литературы
1.Kimie Oshima ,Perception of Hafu or Mixed-race People in Japan: Group-session Studies Among Hafu Students at a Japanese Universit, 2014.
2.YABAI Writers,Hafu's in Japan: Interesting Facts About Japan's Mixed Race Population, 2017.
3.Нишикура Маюми, Такаги Лара ПерезХафу: Как быть на половину японцем в Японии, 2013. Художественный фильм.
4.LOUISE GEORGE KITTAKA Been There, Learnt That: On Japan’s Habitual ‘Labeling’ Of Bicultural Kids, 2017.
Құрманғалиева А., Бахытжанова А.
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 5В021200түркітану мамандғының 2 курс студенттері Ғылыми жетекші: профессор Авакова Р.А.
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНДАҒЫ ОЮ-ӨРНЕКТЕР СИМВОЛИКАСЫ
Қазақ халқының көне заманнан бері қарай дәстүрінде өмір сүріп келе жатқан ою-өрнегі, олардың тыныс-тіршілігімен тығыз байланысты. Ою-өрнектер елдің тарихымен, мәдениетімен және ұлттық ерекшеліктерімен айқын танылуда. Қазақтың «оюы» мен «өрнегі» бірігіп латынша «орна–мент» деген ұғымды түсіндіреді,ал бұл сөздің мағынасы«сәндеу,әсемдеу» дегенді білдіреді.Қазақ ою-өрнегінің өзіне тән даму жолы мен тарихы бар.Ол тарих сонау алғашқы көне замантас, мыс, қола және темір дәуірлерінен бастау алады. Тарихымызға жүгінсек, онда «палеолит» кезеңінде адамдар өнерге бейімделе бастаған болатын. Палеолит кезеңіндегі өнердің алғаш туындысын 1879 жылы көркемдеуші М. Саутуолой испанияның Альтамир үңгірінен аң мен малдың бейнелерінен тапқан. Сонымен бірге ағаштан және сүйектен жасалған «ана» бейнелері Еуразияның бірнеше аймағынан археологиялық зерттеулер кезінде табылған болса, соның бірі Мальтадан да табылған [1]. Неолит және қола дәуірін зертеуден белгілі болған «ұлу» өрнегі сол уақыттағы қоғамның таптық құрылысқа бөліне бастаған тұсында пайда болған деген тұжырым бар.Тарих зерттеушілерінің бірі-Х.Арғынбаев анықтаған «ұлу» өрнек элементтерінің өзі көптеген қазақ ру тайпаларынан белгілі болып келген. Қола дәуіріндегі«Андронов мәдениетінің» космогониялық, геометриялық және зооморфтық, мифтік өрнектерін қазақ ою-өрнек туындыларынан көруге болады. Қола дәуірінде өмір сүрген адамдардың табиғи күштерге сенімінен туған өрнектерін орта ғасыр сәулетшілері туындыларында кең қолданған. Энеолитдәуіріндегібезендіру ісіндежайжәнекүрделігеометриялықөрнектерді– ромб, торкөз, аралас түзу сызықтар қүні бүгінге дейін жеткен, ол «Тамбалы» мәдениетінен аян екендігін ғалымдарымыз (Қ.Ақышев, Ә.Марғұлан т.б.) мәлімдеп айтқан болатын. Қола дәуіріне жататын Үнді ескерткіштеріндегі ою-өрнек үлгісі геометриялық-ирек,торкөз, ірі түзу жолақтар, сынық сызықтар мен жіңішке тік сызық тар және биологиялық тіршілік дүниелері, кейінгі қазақ өнерінде көрініс тапқан. Ою-өрнек ғылымын жан-жақты зертеуші ғалымдарымыз олардың құрылымы бойынша былайша жіктегендігі белгілі, олар – космогониялық, геометриялық, зооморфтық және өсімдіктік болып келеді.
Ежелгі адамдар өмірінің қоршаған ортасының, өздеріне беймәлім күштерінен туған наным – сенім түрлері: анимизм, тотемизм, шаманизм, фетишизмсияқтықарапайымсенімдерібүгінгікүніәлемгекең тараған буддизм, христиан, ислам, индуизм сияқты ірі діни ағымдардың пайда болуына алып келді. Адам өмірінде әрбір затқа киелі наным — сеніммен қарап, онда магиялық немесе қасиетті күш-қуаты бар деп түсінгендіктен, осыған орайлас өздері салған оюларына оны белгілеген. Магия кезінде әлем
182
кеңістігінде кең таралғандықтан, олардың тұрмыс — тіршілігінде қолданылатын барлық заттарға космогониялық, геометриялық, зооморфтық, өсімдік түріндегі ою мен олардың қосындысынан пайда болған және киелі деп танылған өрнектердің түрлі нұсқалары адамдар арасында туындаған болатын. Күн мен ғарыш денелеріне қатысты туған ойдан ою-өрнектер түрлерінде көшпелілердің қолөнер бұйымдарындағы негізгі элементтері «күн» өрнегі алынған және бұл өрнек заттың дәл орта тұсына орна ластырылған. «Жарты шеңбер оюы» күннің шығысы мен батысын білдірген. Сонымен бірге көшпелі ел өмірінде «крест» оюы да ежелгі адам-дардың екі таяқты бірінің үстіне бірін крест сияқты қойып,оларды үйкегенде от шығарып жағуына байланысты пайда болғанын білуге болады. Дөңгелек, шеңбер оюлардың символдары күнге қатысты көп оюлардың түрлеріне жатады ,ал солардың бірі «күн көзі», «күн сәулесі», «шыққан күн». Күн типтес оюлар қатарына халық көне оюлардың бірі «тоғызтөбені» жатқызады. Қазақтың ең көп тараған космонологиялық ою-өрнектерін кебеже мен әбдіренің дәл орта тұсынан, көбінесе күн бейнесінде орналастырылғанын көруге болса, ал айналасындағы ұсақ жұлдыздарды,бұлттарды көбінесе нүкте немесе толқын сызықтары түрінде бейнелеген.
Қазақтың үй жиһаздарында кең тараған тағы бір ою — өрнектердің бірі — өсімдік тектес оюлар. Мысалы «төртқұлақ» өрнегіндегі өсімдік тәріздес ою б.з. б. VІІ-V ғғ. сақ үйсін, қаңлы тайпаларының қолөнерінде жиі қолданылғандығы туралы дерек көздері де бар. Осыған орай, түрік кезеңінде Тараз қаласынан табылған (Х-ХІғғ. ) бұйымдардан «үш жапырақты»ою жалғыз қазақ жерінде ғана емес, сонымен бірге Орта Азия, Византия,Батыс Еуропа мен Кавказ және көшпелі түркі тобына жататын халықтарда кеңінен қолданыс тапқан.« Өсімдік ою-өрнектері» ежелгі дәуірлерде өмір сүрген адамдардың терімшілдікпен, егіншілдікпен айналысуынан, олардың наным – сенімдері кейін өнерге айналуы өмір өзгерісін көрсетеді.
Зоомотфтық ою-өрнектер төрт түлік малдың бейнесінде болуы,осы жануарлардың түршілік қасиеттеріне байланысты туындаған. Тарих зерттеуші С.И.Руденконың пайымдауынша зооморфтық стиль аңның, жануар мен құстардың кішірейтілген басын (абстрактілі), бейнесін қола дәуірінің
шеберлері дәл беруге тырысқан, ал сақ өнершілері көбіне аңның, құстың, жан-жануарлардың мүйіздерін спираль тәрізді дөңгелетіп, ою-өрнекке айналдырып отырған. Мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі халық қойды пірі санауынан, ал кейіннен «Қошқар ата» қой иесі деп танып, олардың наным мен сенімдері қошқармүйіз оюның тууына себеп болды. Қазіргі кезде қошқармүйіз оюлар: қырықмүйіз, сыңармүйіз, арқармүйіз т.б.түрлерде түрленіп қолданылуда. Қолөнерге ерекше нақыш беретін бұл ою, әр түкпірдегі елдерде өзіндік әсемдігімен әртүрлі әрленіп дамуда. «Есің кетсе ешкі бақ, есеге сенде жетерсің» демекші, осы «Сексек ата» тұқымының қарағайдай басы, желбіреген құйрығы мен сақалы ел ішінде орын алған «айшық-мүйіз» оюды ажарлай түседі.Оюдың әркездегі дамуында осы зооморфтық оюлардың дара қасиеттеріне байланысты, оның мағынасы, композициясы, симметриясы, ассиметриясы, колориті мен ритмін тарихи-философиялық мәні дами түсуде. Көршілес қытайөнеріндедежиікездесетін«канаттыатпенайдаһар» образдары«аң» стильдікөрнектердіңкейбір туындыларында өзіндік орын алады.
Ежелгі адамдар геометриялық ою-өрнектің магиялық және символдық мәні бар деп есептеген. Магиялық сол кездегі наным-сенім бойынша киелілік,ол өліге де, тірі табиғатқа да тән деп есептелген.Сондықтан ою-өрнектің магиялық күші бар деп сенген ежелгі адамдар тұрмыстіршіліктерінде қолданытын барлық заттарға геометриялық оюлардың түрлі нұсқаларын берген.Геометриялық «меандр» ою-өрнегін дүние жүзі халықтары бүгінгі күнге дейін бейнелеу өнерінде қолданады. Бұл оюдың символдық мәні «бақыт жібі»дегенді түсіндіреді, ал екінші мәні «жүріп өткен жол мен өткен тарихты» білдіреді.
Араб мәдениетінен енген екі түрлі геометриялық оюдық элементтері, олар «гирих» және өсімдік іспеттесоютүрі«ислими» қазақоюларыныңарасындакездеседі.Түрікқағанатыкезіндегікөптегеноюөрнектердің геометриялық символдары сақ дәстүрін өзгертпей, сол қалпын сақтап қалған.Ол туралы ғалым Б.Н.Засыпкиннің пікірінше « түрік елдерінде ою-өрнек басқа шығыс елдеріне қарағанда ерте пайда болған және алғашқы оюлардың элементі тасқа емес ағашқа салынған» дегенді айтқан болатын. Ал А.Н.Бернштамның тұжырымы бойынша «қазақ ою үлгісіне ұқсайтын сәулет өнерінің өрнектері қарахандықтар әулеті кезінде Орта және Таяу Шығыс елдеріне тараған» деген.Сақ дәуірінен келе жатқан «құс» өрнегін араб және ислам өрнекшілері түрлендіріп «құс қанатының» жаңа нұсқасын жасаған болатын. Археологиялық қазба кезінде Тараз қаласынан VІІ-ІХ-ғғ. құмыра сияқты ыдысаяқтарынан қанаты қайырылған құсты бейнелеген геометриялық сызбалары табылған. Ою-өрнек тарихын зерттеген
М.В.Рыдиннің зерттемесінде қазақ оюларының көршілес халықтар арасында да кездесетіндігін айтқан болатын. Оның еңбектерінде – «мүйіз, жартылай мүйіз, текемүйіз, бұғы, жыланбас, итқұйрық, гүл, шынжыр» сияқты оюөрнектер кездескен. Осыдан көршілес халықтардың ою – өрнек нұсқалары
183
бір-біріне жақын екендігін және басқа халықтарға қарағанда қазақ оюында да өзіндік қайталанбас әсемдік логикалары барын, сонымен бірге оның жеке дара түрде де қолданыстар табатындығы анықталған [2].
«Казақ оюы әрбір бұйымда өзінің тақырыптық мазмұнын, құрылымын, тепе –теңдігін, ырғанын және философиялық мәнін сақтайтындығын» зерттеуші Т. Бәсенов айтқан болатын. Оюдың жай және күрделі элементтері өрнекте бірнеше рет қайталанса да, симметриялық заңдылығын сақтайтындығы анықталған. Көне дәуірдің өзінде қолөнершілер қос аң бейнесін салу арқылы тепе – теңдікті сақтау ұғымын көбіне қалтқысыз орындаған. Археологиялық қазбалар кезінде табылған заттардан көне замандарда адамдардың симметриялық заңдылыққа қатаң көңіл бөліп, оны сақтауларын байқауға болады. Осы заңдылық бүгінгі күні қазақ ою-өрнегінде берік орын алған және оны зооморфтық өрнектерден – «қосмүйіз, сыңар мүйіз , қырықмүйіз, өркеш, ботамойын, түйетабаннан» байқауға болады. Осыған тағы бір айғақ «Берел қазыналы қорғанынан» табылған аң бейнелі стильде жасалған, көбінесе ат әбзелдеріндегі аң-құстар өрнектері (грифондар), аяқтары бүгіліп бейнеленген тұяқтылардың тізбекті символикасы мен ағашқа салынған «қошқар мүйіз» өрнегі өткен ата-баба өмірінен дерек береді. Мұның өзі келешекте археологиялық өлке тану мүражайларының ауқымы кеңеюіне және ел танымын еселей түсуіне мүмкіндіктер береді деген ойларды оқырман санасында қалыптастырады. Ою-өрнектердіңнақышыменәсемдігінарттыруүшінбояутүрлерініңатқаратынролі үлкен болған. Себебі бояу әр елдік өзіндік ерекшелігін, дүние танымын байқатқан. Қазақ өнерінде қолданыста жүрген түстердің әсемдіктен басқа тағы символдық мағыналары болған. Қазақтарда көк түс өсудің, жақсы болудың, жастың, жастықтың мағынасын берген. Өмірі жақсы өтіп жатқан адам ды «қарны тоқ, көйлегі көк» дейді.Түркі халықтарында «көк» сөзі шаңқан көк түстен жасылға дейін бірнеше түстер реңкін қамтитын рәсімдігін айтуға болады. Ақ түс - кіршіксіз тазалықтың, адалдықтың, пәктіктің, ақиқаттың символы. Қызыл түсқашанда қыздармен байланысты, ол гүлдің, құмарлықтың, махабаттың түсі. Өрнектегі сары түстер — ақыл мен парасатты білдірген.Ою-өрнекке осы түстердің реңкін бергенде ғана,оның мәні болған. Көшпелілерді ертеде бұйымдарындағы «күн» өрнегіндегі өрнекте күннен кейін алтын түсті бояу,ал содан соң сары жасыл, қызыл, қара түстер орналасқан.Түстердің бұлайша ретпен орналасуы көшпелі халықтың тұрмыс-тіршілігіндегі тұрақтылықты білдірген.Ал кейіннен түстерді аралас алма кезек пайдалану дәстүрге айналған. Оюөрнектерде көбінесе түстер нақ ортадан бастап шетке қарай боялады.Әр заманда, әр халықта өздері жасаған ою-өрнек түстеріне ат беріп отырған және қазақ еліне тән өзіндік танымдылығын
көрсете білген.«Ою-өрнекте бояулар – ой мен идеяны бейнелеудің, күрделі сюжеттер жасаудың құралы» дейді белгілі зерттеуші Т.Бәсенов. Сондықтан қазақтың ұлттық ою – өрнектерінде қолданылатын бояу түстері, оның эстетикалық әсемдігін, өмірдегі танымдылығын және болмыс шындығын танытады. Ою-өрнек композициялық құрылымын халқымыздың зерттеушілері, ағартушы этнографтары: Ә.Марғұлан, Х.Арғынбаев, С.Қасиманов, Б.Байжігітов т.б. [3]. үшке бөлген.
Жиекті (әдіптік, кемерлік, жолақ) өрнектер. Гүлді өрнектер (шеңбер,шанышқы,табақша т.б.)
Торлама (бұйым бетін тұтас жауып тұратын) өрнектер.
Этнографиялық зерттеу нәтижесінде ою-өрнекте эпиграфиялық (құбылтып астарлап жазу) өрнегі,сонымен бірге ру мен ел таңбалары,малға салынатын ен таңбаларының элементтері ( айшық, тұмар, босаға, абақ, та рақ, көз, көсеу шөміш, ашамай т.б.) мәнді орын алды. Осы ою-өрнектерді тұрмыстық заттарға нақыштап беттерін әшекейлеп, әрлеуде қолданылатын тәсілдерді: бедерлеу, оймыштау, шеку, қашау, тісеу, қару, құрау, сыру, бояу сияқтыларды қолданған. Қазақ ою-өрнегіндегі кездесетін әртүрлі сазды (мотив) элементтер көп ғасырлар бойы сұрыптаудан өтіп, әр шебердің өзінше өзгерістер енгізуінен бір түрден екіншісіне ауысып отырғандықтан,бірнеше элементтерден бір-бірімен тұтаса біріккен мыңдаған түрлі композициялық варианттар жасау осының айғағы болса керек.Ою композициясының теориясын жақсы құра білген оюшы бір жазықтықтың бетіне бірнеше оюларды қабаттап салу арқылы өте күрделі біртұтас ою шығара алған. Әр оюды өзінетән түрге бояп, бір-бірінен қалған жазықтардаға бос орындарды композицияның статикалық теңдігін сақтап өрнектеген. Мұндай оюларды халық арасында «шытырман» оюлар деген. Себебі, әр оюдың элементтері өздерінің орналасу орындарына қарай бірде біреуі оның астынан өтсе, ал енді бірде керісінше үстінен басып өтеді де күрделі ою композициясын құрайды. Қазіргі кезде ою-өрнек элементтері өзіндік құнын жоймай, қайта керісінше жаңаша бағыт алған. Ою-өрнектердің қазіргі өрісін олардың әдістемеліктерінен байқауға болады, ал ол әдістемелер топтамасы былайша аталады: Жай айналы симметрия әдісі бойынша жасалған оюлар: бұл топтағы оюлар тек бір ось симметриясы бойынша жасалынады, сондықтан оны композицияға кіретін ою элементтерін құрастырушы ось деп атайды.
Бұрыштық айналы симметрия әдісі бойынша жасалған оюлар.Бұл топтағы оюлардың симметрия осьтері жазықтың бір нүктесінде қиылысады да, әртүрлі мөлшерде бір-бірімен-30, 45, 60, 90, 120 т.б.
184
градустарда бұрыш жасайды. Осьтердің саны бойынша оюлар да екі, үш, төрт, бес, алты, т.с.с. ось симметриясы бойынша жасалған деп танылады.Бұл әдіспен орындалған оюлар
сыртқы пішініне байланысты –шаршы,төртбұрышты),ромб, дөңгелек(табақ), бесжұлдыз, алты бұрыш, сегіз бұрыш сияқты бөлінеді.
Бұрыштық бұрылу симметрия әдісі бойынша жасалған оюлар тобы. Аралас симметрия бойынша жасалған оюлар.Бұл топтағы оюлар бұрыштық айналы және бұрыштық бұрылу заңдары негізінде үйлестіріліп жасалады.
Жай, айналы және күрделі трансляция әдісі бойынша жасалған оюлар. Қазақ оюларының әдістемеліктерін ою-өрнекті зертеушісі - Д. Шоқпарұлының туындыларынанда байқауға болады [4]. Көркемдік әдіс өнерінің барлық осы түрлері заманымыздың сәндік – қолтаңбалы өнері екендігін паш етеді.
Ою-өрнек саласын зерттеп жүрген ағылшын ғалымы А.Хелдона қазақ ою-өрнегін физика-морфтық және био-морфтық топқа бөліп қарастырған, алайда оюдық мазмұнын,түрлерін және өзіндік ерекшеліктерін, мәнін аша түсу үшін оған қосымша гео-морфтық жүйені де қосып қарастырған дұрыс болар еді .Ою-өрнектің түрін, түсін және оның физикалық, биологиялық шығу тегіндегі қасиеттерін қарастырудақосымшагеологиялықаймақтықжағдайынакөңілбөліп, онызерттепбілугемүмкіндіктер береді. Сондықтан өнертану ғылымында мазмұны мен мәнін білуде нақты қатып қалған заңдылық әлі болған емес.Қайта ою-өрнек төңірегіндегі зерттеулер ою-өрнек туындыларының тақырыптық мазмұнын, бітімін,тепе-теңдігін, ырғағын және философиялық мәнін аша түседі.Қазақ қолөнеріне нақыш беретін ою-өрнек өнері еліміздің әр түкпірінде, әр қилы дамығанмен,сонда да олардың қазақи үндестігі тоғысып жатады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1.Мартынов А.И. Археология. – М., 2015.
2.ҒабитовТ .Х. Мәдениет тану .- Алматы: «Зият», 2003.
3.Нұрпейісов Б. Қазақтың ою-өрнегі. – Алматы; 2001.
4.Шоқпарұлы Д. Қазақтың қол өнері. – Алматы: Өнер баспасы, 1999.
Қызыке Л.
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Түркітану мамандығы 1-курс магистранты
Ғылыми жетекші: Кортабаева Г.К., ф.ғ.к., доцент
МИМАР СИНАННЫҢ СӘУЛЕТШІЛІК ӨНЕРІ
«Сәулет – таспен жазылған құдіретті музыка» депті бір неміс ақыны. ХХ ғасырдың ұлы архитекторы Ле Корбюзьен айтқан екен: “Сәулетші сезімтал, әрі өнердің тәжірибелі білімпазы болуы керек. Олтекқанаинженер, құрылысшыемес, дәрігер, психологжәнеміндеттітүрдеақынболуғатиіс» Сәулет - құрылыс өнері; жобалау және құрылыс салу өнері. Әр елдің даму сатысы мен қалыптасу кезеңінен сыр шертіп, ғасырлар шежіресін тарқататын, кешегі күннің қалдырған өнегесін кейінгі ұрпаққатанытар– тарихиорындарыменмәденимұраларыекеніанық. ТереңнентамыртартқанТүркия мемлекетінде көне қалалар мен киелі мекендер, сұлтан сарайлары мен мұнаралы мешіттер, әулие-
әмбиелер мен ел билеушілері жерленген зиярат орындары көптеп саналады.
Түрік сәулет тарихы және мәдениетінің маңызды тұлғасы-Мимар Кожа Синан. Оның әлем сәулет тарихына ықпал жасаған еңбектері әлі де сәулет және дизайнерлік мектептерінде оқулық ретінде оқытылуда. Мимар Синан 1490 жылы Кайсериге қарасты Геси ауданының Агырнан ауылында дүниеге келеді. Османлы құжаттарына қарағанда бұл жер христиан түріктер өмір сүрген «Гебран» ауылы болып табылады. Әкесінің аты нақтылы білінбегенімен шешісінің атының Камер Хатун немесе Емина Хатун болуы мүмкіндігі алға тартылуд[1].а.
Әбділменнанұлы Синанеддин Жүсіп, қысқаша есімі Мимар Синан – османлының сәулетшісі және инженерлердің ең атақтысы. 1538 жылдан бастап I Сүлеймен, II Сәлім, III Мұрат замандарында мешіт, көпір салу және т.б. мемлекеттік істермен айналысқан. Қайсері қаласында Анадолы провинциясында туған, грек, армян отбасында дүниеге келген деген дерек бар. Жас шағында Стамбұлға келіп оқуын тамамдап, әскер қатарына қосылды. Чалдыран, Мысыр, Тебрия, Бағдат, Родос пен Белград соғыстарына қатысты [2].
Сонымен қатар көптеген мемлекеттерге барып, жүздеген қала көріп, барған жерлерінде аркалармен күмбездерді зерттеді. Барлығынан өзіне дәріс алып, қағазға түсіріп жүрді. Кейін бас
185
сәулетші қызметіне тағайындалды. Мемлекет құрылыстарын бақылады және сәулетшілерді дайындайтын Хасса Мимарлар Орталығында күні түні сабақ оқытты. Сәулетші Синан мемлекетті мешіттер, медреселер, көпірлер, ғимараттар, емханалар, сарайлар, моншалар, қоймалар және керуенсарайларменбезендірді. Туындысыныңешқайсысыбір-бірінеұқсамайтын. Синанөміржолында 300 жуық ғимаратар — мешіттер, медреселер, ауруханалар, емханалар, сарайлар, моншалар, керуенсарайлар, мазарлар, бұрқақтар салдырды.
Олқысқағанасәулетшілікқызметінде364 өнертуындысынқалдырды. СәулетшіМимарСинанның акустика саласында жеткен жетістіктеріне тіпті осы күнгі инженерлер де түсіне алмай бармағын тістеп қалуда. Сүлейманийа және Сәлимийа мешіттері ең асқақ туындыларының бірі болып саналады [2] Ыстамбұлдағы ең үлкен мешіт – «Сүлеймания» деп аталатын Сүлеймен Сұлтанның мешіті. Қаланың Вефа ауданында орналасқан. Мешіт құрылысы басталмас бұрын Сүлеймен патша түсінде Мұхаммед пайғамбарды көріпті-мыс. Пайғамбар оған «мешіт сал» деп аян береді. Патша оянғаннан кейін, Осман мемлекетінің атақты сәулетшісі Мимар Синанды алдыртады. Алайда ол жеткенше не үшін шақырғанын ұмытып қалып, есіне түсіре алмайды. Сонда шебер «Сұлтаным, өткенде көрген түсіңізге қатысты ма?» деп сұрайды. Әмірші қайран қалып «қайдан білесің?» дейді. Сонда Мимар Синан «Пайғамбаралдындатұрып, артыңыздабіреутұрғанынсезіппеедіңіз? Соладамменедім» дейді. Яғни, екеуі бір түсті көрген болып шығады. Содан не керек, бір уақытта 5 мың адамға дейін намазға жығы-
латын зәулім ғимарат 1550-1557 жылы салынып, ел игілігіне беріледі[1].
Италияда Ренессанс сәулетшілерінің қиялы болған мұнара құрылыс мәселесін шешкен Мимар Синан толыққанды түрде үлкен табысқа қол жеткізеді. Мимар Синан алғашқы еңбектерінде Османлы сәулетінің Изник, Бурса, Эдирне дәстүрлеріне негізделе отырып мекен зерттеу жұмысына бастаған. Мимар Синанды бас сәулетші деңгейіне көтерген үш еңбек назар аударуда. БұларХалебте Хусревие кесенесі, Гебзеде Шобан Мұстафа кесенесі және Стамбулда Хүррем Сұлтан үшін салынған Хасеки кесенесі.
Мұнарасының биіктігі – 26,5 метр. 136 терезеден сәуле түседі. Мешіттің жанынан мұқтаждар мен жарлы-жақыбайларға арналған асхана, төрт медресе, монша мен кітапхана, емхана тұрғызылған. Сондай-ақ Сүлеймен мен әйелі Хюрремнің (Роксалана) кесенесінде ұлы Мехмет, қызы Мехримах пен қарындасы, жиені жерленген. Мимар Синанның да мәңгілік мекенін осы жерден көруге болады. Бірақ ол көп жағдайда жабық тұрады, жылына бір мәрте сәулетшіні еске алу күнінде ғана зиярат етуге мүмкіндік бар. Ғимараттың мықтылығы сонша, 450 жыл ішінде 90-ға жуық жер сілкінісін бастан өткеріп, бір сылағы түспеген көрінеді. 1985 жылы ғимарат ЮНЕСКО-ның мәдени мұралар тізіміне енген. Мимар Синанның сөзінше, сәулет нысаны дүние тұрғанша тұрады [3]
Сәлимия мешіті: Сәулетші Синанның “шеберлік өнерім” деп бағалаған Сәлимийа мешіті Едирне қаласыныңбастәжі болып саналады. СәулетшіМимар СинанғаII-Сұлтан Сәлимніңбұйрығымен 15681575 жылдар аралығында салдырылғанмешітазан шақыратын үшқабатыбар, төртмұнарасыменкөзге түседі. Бұл әсем мұнаралар мешіттің төбесіндегі күмбезді ұстап тұрған төрт бұрыштың бұрыштарына қаратып тұрғызылған. 31,3 мдиаметрді құрайтын мешіттің күмбезі сыртқы көріністің негізгі келбетін де көрсетіп тұр.
Мимар Синан университеті 1882 жылы археолог, сәулетші, суретші Осман Хамди бейдің ықпалымен Санайы Нефисе мектебі деген атпен құрылған.
1883 жылдың 2 наурызында 8 мұғалім 20 оқушымен дәріс беруін мектеп ретінде бастаған. 1914 жылға дейін мектеп ретінде жұмыс істеп келді. 1928 жылы Көркемөнер Академиясы болды. Бұл Түркиядағы бірден-бір жоғарғы оқу орны болды. 1969 жылы Ыстамбұл Көркемөнер Академиясы болып өзгертілді. 1982 жылы Мимар Синан университеті болып атауы өзгертілді. 2003 жылы Мимар Синан көркемсурет университеті болып өзгертілді.
Сәулетші Мимар Синанның (1490-1588) көрнекті туындыларының бірі болған Шахзадабашы Мешітінің 1990-шы жылдары қайта қалпына келтіру жұмыстарын жүргізген құрылыс инженері мешіттің қайта жөнделуі кезінде болған бір оқиғасын баяндап берді:
Екі тастың біріккен жерінде қуыста цилиндр тәрізді шыны құтыдан ақ қағаз шықты. Қағазда ескі осман тілінде жазылған жазу бар екен. Бұл атақты сәулетші Мимар Синанның хаты екен: «Бұл арқаны қалаған тастардың шыдау мерзімі 4 ғасыр. Осы мерзім ішінде тас шіріп ескіруіне байланысты сендер бұл арканы жаңартпақ боласыңдар. Бәлкім құрылыс техникаларының өзгеретіндігі үшін бұл арканы жөндеудің жолын таба алмассыңдар. Сондықтан, осы хатты мен сендерге бұл арканы қалай құрастыру керек екендігін түсіндіру үшін жазып отырмын» [4].
Түркияның Ыстамбұл қаласында осман заманынан қалған тарихи мешіт бар. Іргесі қаланғанына төрт жүз жылдан асса да, бұл ғимараттың төбесіне ешбір құс қонбаған. Теңіз жағасындағы құс атаулы шатырына қонақтай алмағандықтан, мұнарасын айналып ұшады. Бұл кездейсоқтық емес, о баста құрылысы осылай ойластырылған көрінеді. Ал мешіт маңайы әрқашан туристерге толы [5].
186
Мимар Синан университеті 1882 жылы археолог, сәулетші, суретші Осман Хамди бейдің ықпалымен Санайы Нефисе мектебі (түр. Sanayi-i Nefise Mektebi) деген атпен құрылған. 1883 жылдың 2 наурызында 8 мұғалім 20 оқушымен дәріс беруін мектеп ретінде бастаған. 1914 жылға дейін мектеп ретінде жұмыс істеп келді. 1928 жылы Көркемөнер Академиясы болды. Бұл Түркиядағы бірден-бір жоғарғыоқуорныболды. 1969 жылыЫстамбұлКөркемөнерАкадемиясыболыпөзгертілді. 1982 жылы Мимар Синан университеті болып атауы өзгертілді. 2003 жылы Мимар Синан көркемсурет университеті болып өзгертілді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.Түрік тарихының жарқын жұлдыздары-8
2.Cәулетші Мимар Синан. http://bilim-all.kz/
3.Қ.Байдәулет. Тарихы терең Түркия. Айқын, 20 қаңтар, 2018
4.Ғасырлар тұңғиығынан жеткен хат. Арқа ажары. http: //arka-azhary.kz
5.Сүлей С. Түркияда төбесіне еш құс қонбайтын мешіт бар. https://hghltd.yandex.
Сарсен Ш.М.
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Түркітану мамандығы 2-курс магистранты
Ғылыми жетекшісі: Қортабаева Г.Қ., ф.ғ.к., доцент
МУЗЫКАЛЫҚ АСПАПТАРДЫҢ ЭТНОМӘДЕНИ КӨРІНІСІ
Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары – халқымыздың тұрмыс-тіршілігінің, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрінің, дүниетанымының тарихы, өнердегі басты мұрасы, рухани-мәдени байлығы. Осындай байлығымызды зерттеу бүгінде тарихи-этнографиядағы маңызды нысандардың бірі. Тарихы түркі дәуірінен де ертеден бастау алатын музыкалық мұраларымыздың (аспаптарымыздың) бүгінде бізге жеткен нұсқалары мол. Солардың біразын XVIII-XIX ғасырларда түркі даласына, соның ішінде қазақ жеріне келген орыс, батыс еуропа саяхатшылары мен этнографтары зерттеп, біраз еңбектер жазды. Олар өздерінің жазбаларында қазақ халқының музыкалық аспабынан өзге ән-күйі, өлең-жырлары, аңыз-әпсаналары мен дастандары туралы жазып, жалпы түркілердің өзіне тән ерекшеліктері мен сырсипаттары туралы көптеген мәліметтер қалдырды.
Дәстүрлі музыкалық аспаптарды зерттеу тарихи-этнографияның ең күрделі де маңызды нысандарының бірі. Олардың этникалық бастау көзі мен тамыр тартар желісі біздің дәуірімізге дейін өмір сүрген ежелгі тайпалар мен халықтардың тұрмыс-тіршілігімен байланысты. Музыкалық аспаптар да уақыт өткен сайын, қоғамдағы өзгерістерге орай түрліше өзгеріп тұрды, бүгінде олардың тарихын зерделеу аса маңызды міндеттердің бірі [1;5]. Қазақ халқының музыкалық аспаптарының тарихын зерттеудің басы Әбу Насыр әл-Фарабиден басталса, берісі Болат Сарыбаев, Зәбира Жәкішева болды.
Музыкалық аспаптарды саралап қарастырғанда ең алдымен олардың дыбыстық ерекшелігі мен жасалу заты басты назарға алынады. Әрбір аспаптың дыбыстық ерекшелігі олардың белгілі бір ортадағы қызметі мен қолданысының өлшемі болса, жасалған заты сол аспаптың айқындауышы болып табылады. Музыкалық аспаптардың көптеген нұсқалары анықталғанымен олар тек музыкалық мақсатта ғана қолданылатын дыбыстық құралдар ретінде бір жақты ғана қарастырылып келеді. Ал ертеде олардың әрқайсысының халық тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпына сай атқаратын қызметі мен орны бөлек болса, ал бүгінде оның тұрмыс-салтымызда сақталып қалған ұшқындарын байқаймыз. Біз бұл мақаламызда соқпалы-шулы, сылдырмалы аспаптардың этномәдени көрінісін, халық салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпындағы алатын орны мен сол аспаптармен байланысты ұстанымдар, аңыздар мен деректерге шолу жасаймыз.
Бізге белгілі болғандай музыкалық аспаптар шертпелі, үрмелі, соқпалы-шулы, сылдырмалы аспаптар деп бірнеше бөлініп қарастырылады. Әрі олар тұрмыс-салтымызда да қолданыс тапты. Мәселен, соқпалы-шулы (З.Ж.) аспаптардың өзі халықтық ұстанымдар қолданысына қарай діниғұрыптық, жаугершілік-жорықтық және тұрмыстық-шаруашылық деп үшке бөлінеді.
Соқпалы-шулы аспапатардың діни-ғұрыптық қолданысқа жататын көне үлгілері ерте дәуірлерден бастау алып, өз даму арнасын діни-ғұрыптық ұстанымдармен, мифтік аңыздармен, магиялық жоралғылармен байланысты болғанын көреміз. Себебі, ертедегі дін мен халықтың тұрмысы бірбірімен байланыста болып, бірге дамыды. Қандай да бір ұлттың, ұлыстың, тайпа мен халықтың діни-
187
ғұрыптық салттары мен жоралғыларына қарайтын болсақ ұштастықты, ажырамаса байланысты көреміз. Соқпалы-шулы аспаптардың ішінде асатаяқ, даңғыра, қол дабыл аспаптары діни-ғұрыптық жоралғыларда көптеп қолданылды. Бұлар – алғашқы қауымдық қоғамда жыртқыш аңдарды үркітіп, қорғанатын қару-жарақтар ретінде пайдаланылып, уақыт өте келе діни-ғұрыптық салттарда қолданылатын болды [2;182] .
Шығыс Азия халықтары арасында ерте көктемде болатын «күн ұзарту (жарық) мерекесіне» байланысты қалыптасқан дәстүр бойынша балық терісінен қол дабыл жасап, оның үнімен әр үйге кіріп «күн ұзақ, күн жарық болсын» деген жақсы тілек айтып тарқасатын болған [3;127].
Терінің бетіне әр түрлі магиялық, ғұрыптық суреттер салынады. Мұндай шулы заттар мен суреттер арқылы бақсылардың қоршаған ортадағы орнын күшейтетін күш беретін. Мысалы, шумерлерде соқпалы аспаптарда ойнағанда олардың ырғақты әсерінен болатын дене қозғалысы мен қимылы арқылы адамға магиялық әсер ететін болған [4;78].
Ертеректе ата-бабаларымыз даңғыра, аса, асатаяқ, дабыл секілді аспаптармен мал-түлік жаппай жұқпалы індетке шалдыққан жағдайда да қолданған. Соқпалы-шулы аспаптардың көмегімен «малтүлікауруларынкөшіру» депаталатынғұрыптықжоракөбінесебақсылардыңкөмегіменжүзегеасатын болан. «...Түнішіндеқотаншетінеайналдыраотжағып, малдыдаңғыраүніменазан-қазанетіпүркітіп, бәдік өлең айтып сескендіріп, ауру иесін қорқытып, ауру бетін қайтаруға талпынған» (XIII) [2;188].
Соқпалы-шулы аспаптардың жаугершілік жорықтарда қолданатын түрлеріне – аттаныс (жорық) дабылы, қосдүңкілдек, шың, дудығажатады. Халқымызбұл аспаптардықорғанысқұралдарықатарына жатқызған. Көшпелі өмір салтын ұстаған халқымыздың жауына атойлатып, ұрандатып, дабылдатып қарсы шабатын сәтінде қолданған аспаптар ертеден-ақ пайда болған. Жаугершілік заманында қолданылған соқпалы аспаптың бірі жорық (аттаныс) дабылының маңызы зор. Мысал келтіре кетер болсақ, АбылайханменҚабанбайбатырбастағанқалыңқолосысекілдісоқпалыдабылдыңбірнешеуін жасатып қолданғаны (ел аузында олардңы саны 22 болған деседі), аспапты тоқпақпен ұрып дабылдатып, ұрандатып жауға қарсы аттанғаны туралы айтылады [5;229].
Жаугершілік замандарында басқа да бесаспап қарулармен қатар қолданылатын дбыстық құралдар шайқаста батырлардың рухын көтеретін, намысы мен жігерін қоздыратын магиялық күшке де ие. Шайқас кезіндегі батырдың ерлігімен қоса жырланады. Халқымыздың батырлық жырларында, эпостарында бұл аспаптардың қолданылуы мен атауларының жиі кездесетінін де байқаймыз [2;188].
Қазақтың қос дүңкілдек, өзбектерде кус нагора деп аталатын соқпалы аспап тарихы екі елге де ортақ. Мысалы В.Крестовский осы этнографиялық аспапқа байлансты мынандай дерек жазып қалдырған: «Александр (Ескендір Зұлқарнайын) Иран мен Тұран аймағын жаулап алған кезде 400 ғалымды жинап алып, даусы бірнеше шақырым жерге дейін естілетін аспап ойлап табуды бұйырады. Мұндай аспап жасалып, оған «қос дүңкілдек» деген атау беріледі. Қос шанағы қазанға ұқсас етіп құйылған алып аспаптың беті бірнеше еліктің терісімен қапталған. Оны ағаштан жасалған бірнеше ұрғымен соққанда аспатың гуілдеген даусы алысқа жететін болған. Аспаптың ерекшелігі сол, оны соғып ойнағанда одан «Ескендір» деген сөз анық естілетін болған» [6;179].
Ертеде этнографиялық мән-мазмұнға ие болған соқпалы аспаптар жаугершілік заманда батырдың делебесін қоздырып, қайрат-жігерін арттырып, намысын көтеретін магиялық-дыбыстық әсерге ие аспап қызметін атқарған. Уақыт өте келе бұлар «ұрмалы-сақопалы музыкалық аспаптар» атауына ие болып, ата-баба мұрасы ретінде ұлт руханиятына қызмет ете бастады.
Соқпалы-шулы аспаптардың тұрмыстық-шаруашылықта қолданылған түрлеріне – дауылпаз,
шыңдауыл, сақпан, кепшік, тоқылдақ, тұяқтас, шартылдауық, дырылдауық сынды аспаптар жатады.
Ертеде саятшылардың негізгі негізгі атрибуттарының бірі болған дауылпаз бен шыңдауыл – салтдәстүріміздегі құсбегілік, саятшылық, аңшылыққа шыққанда қолданылған. Осы аспаптардың үнімен аң-құстарды үркітіп, қаумалап ұстайтын болған. Дауылпазды қаршыға, тұйғын, ителгі сынды қыран құс ұстайтын қазақ құсбегілері қолданатын болған.
Академик Әлкей Марғұлан осы екі аспаптың тұрмыстық-шаруашылық мақсатта қолданылуы турасында былай дейді: «Дауылпаз – больше применялся во время соколиной охоты, шындауыл – во время грандиозной облавной охоты на диких зверей, имевших военно-парадный характер..» деп сиапттама берген [7;83].
Халық арасында ертеден сақталып келген кепшік, сақпан, шартылдауық, дырылдауық, зырылдауық, тоқылдақ, тұяқтас сынды этнографиялық үлгідегі аспаптар алғашқыда малшыбақташылардың құралы қызметн атқарған. Себебі, ұлан-ғайр далада бір атар жылқы, түйе, қой-ешкі ұстаған ата-бабаларымыз қыстаудан көктеуге, одан жайлауға көшіп-қонып жүргенде мал айдауға үлкенжауапкершілікпенқараған. Сандағанмалдышашыратпайнешекүнайдайтынмалшыларқамшықұрықтарымен қоса шартылдауық пен дырылдауықты алып жүретін болған. Өйткені малдың бір шеті мен екінші шетіндегі малшылар осы дыбыстық құралдан шығатын қатты үн арқылы бір-біріне белгі
188
беріп, адасудан сақтанып, тіпті жыртқыш аңдардан қорғанып отыратын болған. Ал сақпанды малшылар сартылдатып жүріп мал шетін күзетуде, жартқыштарды үркітіп, олардан сақтануда және түнгі күзет кезінде ұйықтап қалмау үшін қолданатын болған [2;189].
Тұяқтастың алғашқы пайда болуын ерте дәуірлерде өмір сүрген адамдардың екі шақпақ тасты бірбіріне соғуы арқылы от шығаруынан туындаған дейді. Аңшылық пен мал шаруашылығы белең алған кезде тастан жасалған заттардың орнын сүйек пен ағаш ауыстырды. Дамудың осындай сатысынан өткен тұрмыстық құралдың бірі болған тұяқтас уақыт өте келе дыбыстық (музыкалық) құралға айналды. Ал, кепшік үй тұрмысымен байланысты пайда болған. Алғашында кепшік қызкеліншектердің бидай ұшырып, тары мен сұлы тазартатын ыдыс ретінде тұрмыстық мақсатта қолданылған. Кепшікке сылдырмақтар тағылмайды.
Халық арасында тұрмыстық-шаруашылық қажеттілігінен туындаған соқпалы дыбыстық құралдар (аспаптар) уақыт белесімен өзінің алғашқы архаикалық қызметі жағынан күрделі өзгеріске ұшырады. Халықтың рухани-мәдени қажеттіліктеріне қызмет ете бастады [2;189].
Жұмысымыздң алғашқы тарауларында көрсетіп кеткеніміздеі музыкалық аспаптарымыз бірнеше түрге бөлінеді. Ғұрыптық-салттық дәстүрлерде кездесетін музыкалық аспаптардың келесі түрі сылдырлы аспаптарға байланысты ұстанымдар, олардың ішінде біз қоңырау, сылдырмақ пен күлдеруік секілдіаспаптарғабайланыстыдеректердіжекеалыпқарастырамыз. Бұласпаптардыңдахалқымыздың тұрмыс-салтында да өзіндік орны бар. Мәселен, қоңырау мен сылдырмақтарды алғашында діниғұрыптық жоралғыларда үлкен рөл атқарған. Б.з.д.VII-VI ғасырларда жасалған қола қоңыраулар музыкалық мақсатқа сай емес, халықтың әдет-ғұрыптары мен діни жоралғыларында маңызды қызмет атқарған. Ежелгі адамдардың түсінігінде сылдырмалы аспаптар ішкі әсерді сыртқа шығарудың немесе әр адамның жан-дүниесінің ғарышпен байланысын реттеп отыратын құрал ретінде саналған. Ертедегі кей тайпалар мен халықтар арасында сылдырмақ-қоңырау аспаптарына қасиет қонған деген нанымсенім де сақталған.
Қазақтар қоңыраудың нәзік үнді күлдіреуік аталатын үлгісін жаңа туған нәрестенің бесігінің аяқ жағына іліп қоятын. Бесікті тербеткенде оның үніннен бесікке, нәрестеге келетін сұқ көз, жаман «ие» секілді көзге көрінбейтін нәрселер қорқып, жоламайды деп сенген. Сондай-ақ ат арбамен де жолаушылап шыққанда жылқының өңірлігіне немесе арбаға қоңыраулар тағып қоятын болған. Сонда түнде келе жатқан жолаушы мен атқа жын-пері, шайтан жоламайды деген наным-сенім болған. «Түнде келе жатып көзіме қос көрінді», «жалаңаш әйел түрінде шайтан көрінді», «алдымды ақ киімді адам кесіп өтті», «албасты көрінді» деп айтылатын әңгімелерді естіген, білетін адамдар сылдырмаққоңыраулардыайналамыздағыкөзге көрінбейтінқараниетпентылсымкүшетергеқарсытұмар ретінде қолданған [2;190].
Қоңырау-сылдырмақтардың кішкене үлгілерін қазақта қыздардың шашышына тағатын болған. Қазақ арасында «адам жанының бір ұшы шаш арасында мекендейді» деген сенім қалыптасқан. Сондықтан да жас қыздар мен келіншектер шашақты сылдырмаққа ұқсастырып «шашақты сырға», ай басты асатаяқ тәрізді «ай сырға», қоңырауға ұқасастырып «қоңырау сырға», сылдырмақты шолпы, тұмар алқа жын-шайтан мен пәле-жаладан қорғайды деген сеніммен ырымдап тағып жүретін болған. Көптеген халықтарда қоңырау сыңғыры қара ниетті күштерді үркіте алатын күшке ие деген сенім қалыптасқан [2;190].
Қазақтар арасында ерекше үлгідегі қоңыраулар көптеп кездеседі. Осы жайында Қ.Әбенов өзінің зерттеуінде былай көрсетеді: «Қазақтар қолданатын зүбәрзат аталатын қоңырау – қола, күміс араластырып, сыртына алтын жалатып жасалатын әсем сазды, шағын әшекейлі зат. Шеберлер оны «сірке салып», кеде «қарасу қосып» оюлапғ зерлеп жасайды. Зүбәрзат қоңыраулар қыздардң алқаларына, шашбауларына қосып тағылады» [8].
Қоңыраулардың қазақтарда «гүл бейнелі», «ай бейнелі», «қазтабан қоңырау», «інжу қоңырау», «шар тектес қоңырау», «қауырсын қоңырау», «тұмарша қоңырау» сынды түрлері сақталған. Шеберлер гүл тектес қоңырауды қобыз бен домбыра шанағының ішіне тығып жасайтын. Оның үні домбырада ойнағанда күйге, әнге ерекше әр беретін болған. Ел арасында «қоңыраулы домбыра» деген осыдан қалған. ТіптіұлыақынАбайҚұнанбайұлыдаөзіжақсыкөріпсыйлайтын, әнінсүйіптыңдайтынәншісі Әлмағамбетке Семейдегі шеберлерге барып жүріп, қоңыраулы домбыра жасатып әншіге сыйға берген екен [2;190].
Жалпы қоңыраулар шығаратын үніне байланысты түрлі жағдайларға сай жасалып қолданылатын болған. Мысалы, жиын-тойларда орташа үнді, дыбысы ашық қоңыраулар қолданылады. Ал, діниғұрыптық рәсімдерде үні магиялық әсерге толы дыбыс шығаратын қоңыраулар қолданылған. Жаугершілік замандарында жау шапқандығы жайлы хабарларды ескертуде дыбысы үрейлі, ірі қоңыраулардарды қолданған. Ертедегі батырлардың өзі қоңырауларды қару-жарақтарында тағып алатын болған. Бұған мысал ретінде төмендегі өлең жолдары:
189
...Жағасы алтын, жеңі жез, Шшығыршығы торғай көз. Сауыт киер ме екенбіз, Қоңыраулы найза қолға алып... [9]
Осылайша, қоңырау да түрлі жолдармен халықтың рухани өміріне, діни-ғұрыптық салтына еніп, бірте-бірте музыкалық аспаптар арасынан өзіндік орнын алды.
Ұлыдаладағұмыркешкенкөшпеліхалқымыздыңсанғасырлықтарихынанбастауалғанмузыкалық аспаптары жаратылыс құбылыстарымен үндестікте дамыды. Олар табиғаттағы түрлі дыбыстарды бойына жинақтап, тұрмыс-тіршіліктің алуан түрлеріне қарай қолданыла бастады. Музыкалық аспаптардың тарихы халқымыздың көшпелі шаруашылығы мен мәдени өмірінің құрамдас бөлігі болып, этностың рухани-мәдени дамуы аясында қалыптасты. Халықпен бірге дамыған музыкалық аспаптардың пайда болуы және онымен байланысты салт-дәстүр, әдет-ғұрып, діни жоралғылар барлығы дерлік – көшпелі өмір сүрген халықтың мәдни өмірінің бір айнасы, әрі тарихынан сыр шертетін мұрасы.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.Жәкішева З.С. Аспаптану (археологиялық және тарихи-этнографиялық зерттеу) Монография. – Алматы., Қазақ тарихы., 2012.256 бет.
2.Жәкішева З.С. Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары. Алматы: Алматыкітап, 2008. – 232 бет, суретті.
3.Календарные обычаи и обряды народов Восточной Азии. Годовой цикл. – Москва: Наука, 1989.
4.История древнего мира. – Москва. Наука, 1983.
5.Жақыпов А. Хан батыр – Қабанбай. – Алматы Нұр әлемі баспасы, 2001
6.Крестовский Б. В гостях у эмира Бухарского. – СПб., 1887.
7.Маргулан А. О носителях древней поэтической культуры казахского народа. // Сборник статей. – Алма-Ата. Жазушы,1959.
8.Әбенов Қ. Жусанды даланың рухани күмбірі. // Алтын орда, 2001. 13 шілде.
9.Батырлар жыры. – Алматы, Жазушы, 1989.
Алимжанова Ұ.
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Қиыр Шығыс кафедрасы «Аударма ісі» мамандығының 1-курс студенті
Ғылыми жетекші: аға оқытушы Абаған А.
КОРЕЙ ХАЛҚЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА КЕЛГЕНДЕГІ АДАПТАЦИЯ ҮДЕРІСІ
Кез келген адам өзіне бейтаныс ортаға түскенде адаптация үдерісінен өтеді. Жалпы адаптация
терминінің мағынасы неде? Бұл бейімделу. Бейімделу – сыртқы орта жағдайларының өзгеруіне байланысты адамның сол тіршілік ортасына үйренуі.[1.465]
Бейімделу:
1)кез келген әлеуметтік жүйелердің (мысалы,отбасы тобы, іскерлік фирмасы, ұлттық мемлекет) өзінің тіршілік ету ортасына жауап беруі немесе оны «басқаруы»
2)тұлғаның немесе әлеуметтік топтың қоғамдық ортаға икемделу үрдісі,мұның нәтижесінде осы үрдіске қатысушы субъектілердің талаптары мен күтулері сәйкестендіріледі. [2.569]
Экстремалдыжағдайларғабейімделусәттілігіндежаттығупроцестері, индивидтіңфункционалдық, психикалық және моральдық күйі маңызды атқарады. Бейімделу сондай-ақ теориялық ұғым ретінде швейцар психологі Ж.Пиаже шығарған интеллект даму теориясындағы индивид пен қоршаған орта арасындағы өзара қатынастың гомеостаздық тепе-теңесу процестері ретінде түсіндіретін психиологиялық тұжырымдамаларда да кеңінен қолданылады.
Адамның бейімделуі биологиялық және психологиялық деп екіге бөлінеді: біріншісі, ағза функцияларының және құрылымының ортадағы жағдайға, шартқа бейімделуі; екіншісі адамның әлеуметтік индивид ретінде, белгілі талаптарға, жағдайларға, принциптерге, әлеуметтегі және қоғамдағы әдептілік ережелеріне, өзіндегі жекелік қасиеттерін ескере бейімделу үрдісі болып табылады. Әлеуметтік ортаның талаптарына индивидтің белсенді бейімделу үрдісі психиологияда әлеуметті аккомодация деп аталады. Бейімділік – индивидтің өзін қызықтыратын белгілі бір іске
таңдамалы бағыттылығы. Өмірде кездесетін жағдайларға, ең жақсы түрде бейімделуге ықпал ететін адам қылығы.[3.384]
Адамның жаңа ортаға бейімделуі – күрделі әлеуметтік-биологиялық процесс. Мұның негізінде организмнің қызметі мен жүйесі, сондай-ақ дағдылы мінез-құлқы жатады. Адамның бейімделуі – екі
190