Gіstoryiya belaruskay knіgі

З пачатку дзейнасці да 1654 г. брацкія выдавецтвы выпусцілі 17 кніг на беларускай мове, 1 з паралельным польскім перакладам (“Казанне святога Кірыла...”, 1596), а таксама двухмоўны “Лексікон славянароскі” Памвы Бярынды, што склала прыкладна 22% ад усіх выданняў, якія захаваліся. Калі ж улічыць і выданні з фрагментамі і раздзеламі беларускамоўных тэкстаў, то набіраецца 53%. Найбольш актыўна ўжывалася беларуская мова ў чэццях, па-за сферай богаслужэння і ў палемічных выданнях. У канцы XVI ст. беларуская мова стала нават тэмай для палемікі з ідэолагамі каталіцызму (П. Скаргам), якія адмаўлялі яе ўжыванне для тэалогіі, гума-

выдавецкая дзейнасць амаль усіхРИбрацтваў спынілася. Толькі Магілёўская Богаяўленская друкарня ў канцы XVII – пачатку XVIII ст. працягвала выпускаць у асноўным літургічныя

важную ПролюОў развіцці розных сфер беларускай культуры, мовыЕ, пісьменства. Выдавецкая прадукцыя беларускіх брацкіх друкарняў шырока распаўсюджвалася на Украіне, траплялаР ў Расію.

Пачынаючы з другой паловы XVI ст. у Беларусі разгортваецца контррэфармацыя, у кнігавыдавецкую справу актыўна ўключаюцца каталіцкія ордэны. У 1564 г. кардынал Станіслаў Гозій запрашае ў Польшчу і ВКЛ ордэн езуітаў для барацьбы з “ерэтычнымі вучэннямі пратэстантаў”. У Вільні, Нясвіжы, Оршы, Берасці, Гародні, Пінску, Менску, Наваградку, Слуцку, Віцебску і іншых гарадах езуіты адкрываюць школы-калегіумы, у якіх прапаноўвалі бясплатную адукацыю дзецям беларускіх магнатаў і шляхты. У каталіцкіх навучаль-

81

ных установах выкладаліся лепшыя дасягненні тагачаснай еўрапейскай навукі, панаваў высокі ўзровень гуманітарнай культуры. У 1570 г. быў заснаваны Віленскі калегіум, якому ў 1579 г. кароль Стафан Баторый выдаў прывілеі на стварэнне акадэміі – вышэйшай навучальнай установы ў ВКЛ (першы рэктар – Пётр Скарга). Афіцыйная перадача радзівілаў-

ў 1586–1805 гг. і з’яўлялася найбольш значным цэнтрам

кнігадрукавання ў ВКЛ. Кіраваў работамі наёмны друкар,

год у друкарні выпускалася каля 15 выданняў на КпольскайИ і лацінскай мовах: падручнікі для акадэміі і народныхУ школ, палемічная і царкоўная літаратура, жыціі святыхГ, тэалагічныя і філасофскія творы П. Скаргі, М. Сміглецкага, Я. Альшэўскага, І. Лаёлы, а таксама свецкая літаратура: спеўнікі,

наглядаў за дзейнасцю прэфект друкарні – член ордэна. Што-

лібрэта опер, гістарычныя дакументы. ВыдаваласяБ шматлікая колькасць панегірыкаў, якія былі напісаны ў большасці

членамі Віленскага і НясвіжскагаИкалегіумаўЙ ; слоўнікаў, навуковых манаграфій і дысертацыйРі інш. Сярод надрукаваных кніг вызначаюцца такія, як Статут ВКЛ 1588 г. (1693), гісторыя ВКЛ (1760, 1763), серыя падручнікаў па гісторыі

сама падручнікі Арыстоцеля, грэчаская граматыка М. Карвацкага, 1725; Злацінскія і літоўскія граматыкі і інш. У іх

(1589). МагчымаПО, што з друкарняй супрацоўнічаў Т. Макоўскі (1610). У тэхніцы гравюры на метале для друкарні працаваліЕФ. Бальцэвіч, Л. Вілац, К. Гётке, Л. Крышчановіч,

упершыню ў мастацтве ВКЛ выкарыстаны кніжны медзярыт

АР. і Л. Тарасевічы, І. Шчырскі і інш. Дрэварытныя ілюстрацыі звычайна былі ананімнымі. У ілюстрацыях XVII – пачатку XVIII ст. дамінуе барочны стыль. У друкарні выпускаліся таксама календары (з 1737 г.), газеты і часопісы (з сярэдзіны XVIII ст.). З 1681 г. пры друкарні працаваў кніжны магазін. Вядома звыш 2,5 тыс. выданняў (2562 – у 1586–1800 гг.) на розных мовах (былі і на нямецкай, французскай, італьянскай, літоўскай, латышскай), якія выйшлі ў друкарні. Некаторыя даследчыкі ўказваюць, што былі выданні і на кірыліцы, хаця пацвярджэнне дадзеная версія не атрымала.

82

УXVIII ст. працавалі езуіцкія калегіумы ў Пінску (у 1729– 1735 гг. – 4 выданні), Нясвіжы (у 1751–1790 – каля 70 вы-

данняў), Полацку (у 1787–1820 – усяго 494 выданні, а ў 1787– 1800 – 82), якія таксама займаліся выдавецкай дзейнасцю. Вядомыя каля 160 іх выданняў, надрукаваных у XVIII ст. на польскай, лацінскай, французскай мовах свецкага і рэлігійнага зместу (белетрыстыка, палемічная, вучэбная літаратура, панегірыкі).

У1570–1580-я гг. істотны ўплыў на грамадска-культурныя

працэсы ў Беларусі аказвала і дзейнасць іншых ордэнаў каталіцкай царквы – францысканцаў, піяраў, бернардзінцаўИ , кармелітаў, дамініканцаў, бенедыкцінцаў і інш.КАднак іх выдавецкая дзейнасць прыпадае на больш позніУчас. Так, у Вільні ў 1671–1781 гг. дзейнічала друкарня францысканцаўГ ; у 1754–1840 гг. – піяраў. Што тычыцца Віленскай друкарні францысканцаў, заснаванай ігуменам Я.БДлускім, якая дзейнічала пры францысканскім манастырыЙ, то яна выдавала ў асноўным літургічныя творы. З 1667 г. друкавала афіцыйныя дакументы і панегірыкі, з 1750 И– падручнікі для францысканскіх школ, драмы для тэатраўР(Вільні, Жыровіц). У перакладзе на польскую мову былі надрукаваны творы Вальтэра (1753), кнігі дзеячаў ордэнаО П. Навіцкага, Ф. Тавянскага

іінш. Апошняе выданнеТдатуецца 1778 г. Усяго налічваецца 99 выданняў віленскіхИфранцысканцаў. Так, Віленская піярская друкарня, заснавальнікам якой быў рэктар піярскага калегіума, гісторыкЗ, прававед Мацей Догель (1715–1760), выпускала ў асноўнымО падручнікі для сваіх школ па граматыцы, логіцы, філасофіі, прыродазнаўстве, матэматыцы, педагогіцы (у тым Пліку творы Я.А. Каменскага, 1767–1768), гісторыі (РасііЕ, ольшчы, ВКЛ, сусветнай гісторыі). Выпускалася таксамаР мастацкая літаратура, п’есы для школьнага тэатра. Чвэрць рэпертуару складалі кнігі рэлігійнай тэматыкі – тэалагічныя творы членаў ордэна піяраў, дамініканцаў, бернар-

дзінцаў, францысканцаў, кармелітаў босых, езуітаў. Сярод іх

– працы па агіяграфіі, багаслоўі, літургіцы, казанні. Усяго ў 1758–1799 гг. выйшла каля 320 кніг.

Кнігавыдавецкай дзейнасцю вызначыўся ўніяцкі ордэн базыльян. Права стварэння друкарняў для абслугоўвання ўніяцкай царквы было пацверджана каралеўскай граматай ад 2 жніўня 1595 г. Аднак перашапачаткова кніжныя патрэбы царквы забяспечвала друкарня Мамонічаў. Ужо ў 1595–1597 гг.

83

тут былі надрукаваны творы І. Пацея ў абарону берасцейскай царкоўнай уніі, а з 1600 г. друкарня галоўным чынам займалася выпускам уніяцкай літаратуры. У 1601–1625 гг. выйшла 71 выданне, у тым ліку больш за 20 палемічных твораў П. Федаровіча, І. Пацея, І. Марахоўскага, Л. Крэўзы, І. Руцкага, А. Сялявы. Па заказе ўніяцкай царквы друкуюцца Евангелле (1600), першыя візантыйска-славянскія літургічныя кнігі ў каталіцкай версіі: Служэбнік (1617, на сродкі Л. Сапегі) і Трэбнік (1618). Да гэтага ў літургічным ужытку ўніятаў

у іх ліку Псалтыры, Часоўнікі, Канонікі, Павучанні Іаана

літаратура: “Буквар славянскай мовы” (1767, 1782); “Буквар польскай мовы” (1783); “Жыціі святых” К. Масіні (у 13 т.,

закончана ў 1786 г.); “Лексікон геаграфічны” з дзвюма картамі Іларыёна Карпінскага (1766), які ўтрымлівае не толькі важную геаграфічную і гістарычную інфармацыю аб краінах і народах Еўропы і іншых кантынентаў. Асаблівую каштоўнасць уяўляюць арыгінальныя звесткі пра ваяводствы, паветы, гарады, мястэчкі і нават вёскі Беларусі, Літвы, Польшчы. У канцы XVIII ст., у эпоху Асветніцтва, значную частку рэпертуару складала мастацкая літаратура. У друкарні выкон-

84

валіся таксама заказы віленскіх бернардзінцаў і дамініканцаў. Паказчыкам прадукцыйнасці выдавецкай дзейнасці базыльян і попыту на іх прадукцыю было функцыянаванне ў канцы XVIII ст. у Вільні іх кніжнай крамы. Як адзначаюць даследчыкі, Вільня была асноўным пастаўшчыком уніяцкай кніжнай прадукцыі для Беларусі, а таксама Украіны, дзе да канца XVII ст. не выйшла ніводнай кнігі на ўкраінскай і царкоўнаславянскай мове на карысць рэлігійнаму адзінству.

Супрасльская друкарня. Найбольш значным цэнтрам уніяцкага кірылічнага кнігадрукавання з канца XVII ст. стано-

Радзівіл і мітрапаліт Цыпрыян Жахоўскі ў пачаткуК1690И-х гг.

віцца Дабравешчанскі манастыр у Супраслі, дзе Караль

арганізавалі друкарню (дзейнічала да 1803 г.)У. Спачатку ў 1690 г. сюды па загадзе мітрапаліта была перададзенаГ частка абсталявання і наборнага матэрыялу Віленскай Троіцкай (базыльянскай) друкарні. Адказным за друкБбыў прызначаны вучоны базыльянін Самуэль ПіліхоўскіЙ . Першая кніга друкарні ў Супраслі – “Служэбік, або Літургікон” (1692–

Супраслі. Над яе афармленнемРИпрацаваў вядомы гравёр Лявонцій Тарасевіч, які ўпершыню ў гісторыі беларускай кірылічнай кнігі выкарыстаў медзярыт. Да канца XVII ст.

1695) – пачала друкавацца яшчэ ў Вільні і была закончана ў

выйшлі яшчэ два выданніТО, абодва кірылічныя: “Жыціе Ануфрыя, царэвіча перскага” (1696 г.) – арыгінальны помнік беларускай агіяграфіі канца XVII ст., створаны базыльянінам

рабочымі. “Ціснулі” кнігі самі манахі і рамеснікі-друкары з ліку манастырскіх падданых. У 1710 г. была заснавана паперня, атрыманы каралеўскі прывілей на права выдання ў Супраслі кніг на лацінскай, польскай і “руськай” мовах. У 1713 г. ён быў пацверджаны ў Рыме з умовай, каб кнігі праходзілі папярэднюю цэнзуру вучоных мужоў і папскага нунцыя.

Атрыманае манапольнае права на выданне ў ВКЛ літургічнай уніяцкай літаратуры новай рэдакцыі стварыла для дру-

85

карні спрыяльныя ўмовы, дазволіла пашырыць выдавецкую дзейнасць, павялічыць наклады. Быў пабудаваны кніжны склад і адчынена кнігарня. Адметнымі рысамі аздаблення супрасльскіх друкаў з’яўляюцца выразная дэкаратыўнасць, святочнасць, багацце дэкору. Супрасльская графіка, як адзначаюць мастацтвазнаўцы, уяўляе прыклад творчага пераасэнсавання барока на нацыянальнай глебе.

За 100 гадоў існавання друкарня ў Супраслі выпусціла 456 назваў кніг на царкоўнаславянскай, старабеларускай, рускай, польскай, лацінскай і літоўскай мовах, з іх толькі 35% складаюць рэлігійныя выданні, у тым ліку 45 уласна ўніяцкіх рэ-

тычныя парады і інш. Супрасльскія “Календары польскія і рускія” 1714, 1717, 1722, 1732, 1734 гг. былі першымі маса-

вымі свецкімі кнігамі ўТРэчы Паспалітай. З сярэдзіны XVIII ст. пад уплывам АсветніцтваИ павялічыўся выпуск перакладной

навуковай і мастацкайЗ літаратуры, арыгінальных твораў мясцовых аўтараў, еўрапейскіх і польскіх асветнікаў. Шэраг публікацый Овыйшла на гербавай паперы з выявай Пагоні.

ВядомыПімёны супрацоўнікаў друкарні другой паловы XVIIIЕст.: друкары Антон Чарняўскі, Крэстомскі, Адам Генрых Падэбраньскі, мастак, прафесар жывапісу Антон ГрушэцкіР, гісер (ліцейшчык) Аляксей Завадскі.

Каля 67% прадукцыі Супрасльскай друкарні выдадзена на польскай, 23% – на царкоўнаславянскай і рускай (60 выданняў на беларускай), 10% – на лацінскай, 0,22% – на літоўскай мове. Калі ўлічыць, што на працягу XVIII ст. на тэрыторыі Беларусі выйшла ўсяго 10 кірылічных выданняў (на царкоўнаславянскай мове), трэба прызнаць справядлівай выснову Ю. Лабынцава аб тым, што беларускае нацыянальнае кнігадрукаванне ў гэтым стагоддзі сканцэнтроўваецца ў сценах Супрасльскага манастыра. Аднак у апошнія гады

86

XVIII ст. выдавецкая дзейнасць друкарні скарачаецца з-за неспрыяльных палітычных умоў і ўзросшай канкурэнцыі. У 1803 г. загадам прускіх улад друкарня была прададзена беластоцкаму купцу Аарону.

Вядомы 22 (або 14) выданні XVIII ст. уніяцкага ордэна базыльян у Менску – у асноўным афіцыйная літаратура на польскай і лацінскай мовах. Усяго у 1628–1800 гг. базыльяне ВКЛ надрукавалі каля 1080 кніг, большасць з якіх на польскай, лацінскай і царкоўнаславянскай мовах, 40% складала свецкая літаратура.

У XVIII ст. на тэрыторыі Беларусі ўзніклі першыя выда-

на польскай і лацінскай мовах. Выдавалася навуковая, навукова-папулярная і мастацкая літаратура.

выданні) і Копысі (69 выданняў).

4.5. Узнікненне перыядычнага друку

Як тып выдання газета вядомая ў Еўропе з пачатку XVII ст. На тэрыторыі Беларусі першыя перыядычныя выданні з’явіліся ў другой палове XVI – пачатку XVII ст. У гэты час у ВКЛ пачалі выдавацца газеты-аднадзёнкі, у якіх асвятля-

87

лася жыццё народаў ВКЛ і іншых краін Еўропы. Першай газетай лічацца “Новіны грозныя а жалостлівые...”, якія, як мяркуецца, былі выдадзены С. Будным у 1562 г. ці 1563 г. у Нясвіжы. Газета распавядае пра паход маскоўскага цара Івана Грознага на землі ВКЛ. У бібліятэцы Оксфардскага ўніверсітэта захоўваюцца сем беларускіх старадрукаваных лістовак газетнага тыпу, сярод якіх “Новіна іста а правдіва о добытьі тыраном московскім места Полоцкого” (1571), “Эдыкт з обозу под замком нашым Велікімі Лукамі” (1580), “Эдыкт з замку Полоцкого” (1593 ці 1597 ?), “Новіны о шчаслівом поступаньі на царство Московское Найясьнейшаго Владыслава,

ВКЛ. Так, першым грамадска-палітычнымБперыядычным выданнем у Вільні стаў “Літоўскі кур’ер”, які штотыднёва

з 1760 г. пачаў выходзіць на польскайИЙ мове. Выдавалася газета ў Віленскай езуіцкай акадэмііР . У выданні друкаваліся ў асноўным паведамленні пра палітычныя падзеі ў краіне і за мяжой. Газета мела тры дадаткі (“Літаратурныя весці”, “Чу-

рэдактары і выдаўцы пераехалі ў Коўна. У 1764–1794 гг. замест названай газетыЗштотыднёва стала выходзіць “Віленская

газета”, аднакОвыданне гэтай газеты спынілася з пачаткам паўстанняП1794 г.

У 1776–1783 гг. пад кіраўніцтвам А. Тызенгаўза ў Гродне выдаваласяЕ “Гарадзенская газета” – першая газета ў межах сучаснайР Беларусі. Друкавалася ў Гродзенскай каралеўскай друкарні. Выходзіла адзін раз на тыдзень на дзвюх старонках, мела тыраж 300 экзэмпляраў. У некаторых выпадках аб’ём мог павялічвацца ў два разы. Пасля выхаду першых шасці нумароў газету пачаў кантраляваць газетны цэнзар, пасаду якога ўвёў польскі кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі. Гэта была таксама польскамоўная газета, якая асвятляла падзеі з жыцця Рэчы Паспалітай і ВКЛ, Расіі, краін Еўропы, часцей перадрукаваныя з “Варшаўскай газеты”.

У лістападзе – снежні 1792 г. у Гродне два разы на тыдзень выходзіла газета “Гарадзенскія ведамасці”, якая інфармавала

88

пра падзеі, што адбываліся напярэдадні падзелу Рэчы Паспалітай. У 1794 г. падчас паўстання Т. Касцюшкі выдавалася

“Віленская нацыянальная газета”, якая з’яўлялася органам Найвышэйшай Літоўскай Рады – рэвалюцыйнага ўрада ВКЛ у час паўстання. Выходзіла газета на польскай мове два разы на тыдзень з 04.05 да 06.08.1794 г., рэдактарам яе быў прафесар Віленскай акадэміі П.Н. Галянскі.

Першым на Беларусі і ў ВКЛ інфармацыйным бюлетэнем

былі “Гарадзенскія весці”, якія друкаваліся ў 1678 г. – пачатку XVIII ст. Некаторыя даследчыкі залічваюць выданне да першай газеты ВКЛ. У Ягелонскай бібліятэцы ў Кракаве за-

свят і рухаў нябесных цел” С. Фурмана (не выяўлены), у

календары. ПершыИрускіТдрукаваны каляндар “Святцы” выпусціў у АмстэрдамеЗў 1702 г. беларус Ілья Капіевіч.

Слуцкай друкарні ў пачатку 1670-х гг. планаваліся да друку

Аднымі з найранейшых з’яўляюцца супрасльскія ўніяцкія

“Календары польскія і рускія” на 1714, 1717, 1722, 1732, 1734 гг.

ларусі. Тыраж яго дасягаў 8 тыс. экзэмпляраў. У 1783–1795 гг. у Магілёве штогод выходзіў “Беларускі каляндар”, які выдаваўся С. Богушам-Сестранцэвічам. Вызначаўся высокім узроўнем паліграфічнай вытворчасці. У канцы XVIII ст. календары выдаваліся таксама і полацкімі езуітамі.

89