СБОРНИК АКМУЛЛИНСКИХ ЧТЕНИЙ 2012

Сначала мальчика приютил дед по материнской линии, Зиннатулла, в многодетной и полуголодной семье которого Габдулла оказался просто лишним ртом. В конце концов дед отправил его в Казань, где на Сенном базаре Габдуллу взял на воспитание кустарь Мухаммедвали. В его семье впервые улыбнулось мальчику счастье. Однако вскоре грянула беда: новые родители заболели и потому решили вернуть сироту в деревню Училе к деду, которому через некоторое время удалось отдать Габдуллу крестьянину Сагди из соседней деревни Кырлай.

В1892-1895 годы жизнь его проходит в семье Сагди, где не было нужды в куске хлеба. Здесь Габдулла начал приобщаться к крестьянскому труду. Именно в кырлайский период он впервые осознал чувство любви к народу и родной земле. «Деревня Кырлай открыла мне глаза на жизнь», - писал поэт потом в своих воспоминаниях («Что я помню о себе», 1909). Впечатления кырлайской поры оставили в его творчестве неизгладимый след.

ВКырлае Габдулла начал учиться. Однако и тут ему было суждено пережить тяжелые дни. Взрослые дочери Сагди умерли от разных болезней, а сам хозяин неожиданно стал калекой. Его суеверная жена все эти несчастья связывала с пребыванием в своем доме сироты. Когда у нее родился сын, ее отношение к приемышу вовсе ухудшилось.

«Терзаем стужей и жарой, я в муках жил. Я всё видал! Бродил по миру сиротой, среди могил.Я всё видал!»,

К счастью для мальчика, в начале зимы 1895 года он был взят в семью сестры своего родного отца, Газизы Забировой (Усмановой), в Уральск. Здесь Габдулла продолжал учиться в медресе «Мутыгия», одновременно посещая русский класс при нем. Хотя медресе было учебным заведением старого типа, но шакирдская молодежь не бездействовала. Ей была здесь предоставлена относительная свобода. Шакирдам разрешалось знакомиться с периодической литературой на восточных языках и обучаться русскому. Под влиянием национального просветительского движения учащаяся молодежь требует обновления учебных программ и стремится к светским знаниям.

Первые шаги к творчеству. Тукай-шакирд всем сердцем возненавидел схоластическую учебу. «Тукай эфенди в медресе считался самым образованным, бойким и сметливым шакирдом », - говорится в воспоминаниях знаменитого артиста Г. Кариева, близкого друга поэта. Несомненно, Тукай обладал сильной волей и большим врожденным талантом. Новые веяния, предвещавшие подъем революционного движения, оказывали на него заметное влияние в условиях медресе. При активном непосредственном участии Тукая выпускается рукописный журнал «Эль-гаср-эль-джадид» («Новый век»), в котором он публикует свои первые ученические стихи и статьи. Он переводит басни Крылова и предлагает их к изданию. Впервые они были опубликованы в прозаическом переводе в 1906-1907 годах в журнале «Эль-гаср-эль- джадид» под названием «Энже бертеклэре» («Жемчужины»). 77 басен, больше половины которых переведено из Крылова.

Начавшаяся в стране революция 1905 года всколыхнула жизнь и в Уральске. Здесь появились первые татарские газеты и журналы: «Фикер» («Мысль»), «Эль-гаср-эль-джадид», «Уклар» («Стрелы») и др. В них Тукай сотрудничает и

131

выступает с многочисленными стихами и статьями на темы, поднятые и поставленные революцией, участвует в демонстрациях, волной прошедших по городу. Все его творчество пронизывается боевым духом возвеличения и защиты демократических идеалов. В том же 1905 г. Тукай публикует свои уже не подражательные, а оригинальные стихотворения «О свободе», «Одно слово друзьям», в которых выступает защитником прогресса и равноправия народов.

Вначале 1907 года Тукай покинул медресе «Мутыгия». Началась его «вольная жизнь».

Пришла пора. Свободен я. Сбылось, о чём мечтал я. Смотрю: уже не в школе я. Большим и взрослым стал я. Пути открылись предо мной. Зовут меня сверкая...

Немало трудностей лежало на его пути. Революция шла на убыль. В начале 1907 года власти запретили издания органов татарской печати, в которых сотрудничал и работал Тукай. Третьиюньский переворот 1907 года означал решительное наступление реакции на демократию. Боевым откликом на это стало стихотворение Тукая «Не уйдем!» В его ярких строках прозвучал голос поэтаборца, зовущего до конца стоять за честь Родины и торжество демократии.

Казань в судьбе поэта. Осенью 1907 года Тукай приехал в Казань – колыбель национальной культуры и истории, чтобы посвятить свою деятельность новым общественным и творческим задачам.

«Светозарная Казань» притягивала своей богатой и необходимой поэту культурной средой – газетами, книжными издательствами, театром, кругом людей, родственных Тукаю по мысли и духу. Здесь он сблизился с первым татарским большевиком Х. Ямашевым, вошел в среду писателей-демократов, сдружился с молодежью, группировавшейся вокруг газеты «Аль-Ислах» («Реформа»), которая выходила по инициативе писателя Ф. Амирхана и являлась одним из самых прогрессивных печатных органов. Казань стала временем расцвета его таланта, временем его человеческой зрелости, временем его славы. Здесь он состоялся как поэт, как журналист, как общественный деятель.

Появление Тукая в Казани и его первые стихотворные сборники «Габдулла Тукаев шигырьлэре» («Стихотворения Габдуллы Тукаева», I и II части) были встречены демократической интеллигенцией с большим сочувствием. Поэт входит в литературные круги и сближается с молодежью, группировавшейся вокруг газеты «Аль-Ислах» («Реформа»). В Казани он с большим воодушевлением отдался творческой работе. Его никогда не покидался мысль о необходимости продолжить традиции свободной национальной печати, служащей «своей любимой идее». Частично это осуществлялось в издании сатирических журналов, сперва «Яшен» («Молния»), затем «Ялт-йолт» («Зарница»). Все свои творческие возможности Тукай посвятил этим журналам. Печатаясь в них, он яростно боролся со всевозможными проявлениями реакции. Его главным девизом стало:

С кем только жизнь в злой распре не бывала?

Вборьбе ты ей не уступай нимало!

Эти строки, можно сказать, являются своего рода эпиграфом к творческой деятельности поэта в условиях реакции.

132

Уже ранний период творчества Тукая был отмечен страстной проповедью служения народу, хотя при этом у него преобладала еще риторика любви к нации.

Совместно с Г. Камалом Тукай в 1908-1909 гг. издает сатирический журнал «Яшен» («Молния»), а с 1910 г. работает в журнале «Ялт-юлт» («Зарница»), фактическим руководителем которого он являлся до конца жизни. В эти годы свободолюбивые мотивы в творчестве Тукая приобретают особую глубину.

В пореволюционном творчестве Тукая возникает целый цикл высокохудожественных поэтических и очерково-публицистических произве-дений, в которых исчерпывающе ясно и глубоко выражено отношение поэта к народу. Такие его стихотворения, как «Осенние ветры» (1911), «Гнет» (1911), «Дача» (1911), «Чего же не хватает сельскому люду?» (1912), «Надежды народа…» (1913) и др., являются классическими образцами гражданской и социальной лирики, в которых с потрясающей силой реализма раскрыта трагедия народных масс в капиталистическом обществе независимо от их национальной принадлежности. Мир обездоленных предстал в его творениях во всей страшной правде.

Татарский поэт был весьма далек от слепой идеализации народа. Любя его, он не хотел прощать ему темноты, невежества, духовной подавленности, покорности судьбе, не мог пройти мимо этих вековых болезней («Гнет», «Религия и народ», «Рассказ с печки» и др.). В умении различать и оценивать сильные и слабые стороны в народном сознании сказалось революционнодемократическое отношение к народу.

Путешествия по России. В пору нового революционного подъема происходят значительные изменения в жизни поэта. Несмотря на резкое ухудшение здоровья, в 1911-1912 годах он совершает путешествия, имевшие для него большое значение. В начале мая 1911 года пароходом едет в Астрахань, по пути знакомясь с жизнью Поволжья («Дача», очерк «Маленькое путешествие»). Здесь он был гостем своего друга – поэта С. Рамиева, встретился с азербайджанским общественным деятелем и писателем Нариманом Наримановым, сосланным сюда за революционную деятельность в родном краю, и принял участие в маевке, где с речью о празднике 1 Мая выступил Нариманов.

Весной 1912 года Тукай решается на более значительные путешествия по маршруту Уфа – Петербург. В Уфе он встречается с Мажитом Гафури. Они еще раз убедились в своей идейной и творческой близости.

Петербург встречает Тукая холодно. Здесь он не находит людей, подобных Гафури. Становилось очевидным, что петербургские «национальные интеллигенты» пригласили его лишь как «модную знаменитость» и вовсе не интересуются изданием новых татарских газет и журналов.

Разумеется, передовая национальная интеллигенция Петербурга не осталась равнодушной к приезду любимого поэта. Узнав о нем с опозданием, она стремилась окружить поэта своим вниманием. Среди демократической молодежи был, видимо, и Мулланур Вахитов, тогда студент, впоследствии видный революционер. Надо полагать, что стихотворение «Татарская моло-

133

дежь» написано Тукаем под впечатлением встречи с такими представителями национальной демократической молодежи. Именно в этих кругах он увидел, как молодым людям дороги память и образ Ямашева, убедился в том, что они верны его заветам.

Прожив в Петербурге 13 дней, 6 (19) мая Тукай покинул столицу и отправился в Троицк, в середине июня он очутился в казахской степи, где надеялся поправить кумысом свое здоровье.

Последний год жизни. Из поездки поэт вернулся в Казань в начале августа 1912 г. Даже будучи тяжело больным, он продолжал работать в типографии, дыша воздухом, насыщенным свинцовыми испарениями, и писать несмотря ни на что.

2 (15) апреля 1913 года в 20 часов 15 минут Габдуллы Тукая не стало. ©Абсалямова Р.Х., 2012

Л.Ф. Абубакирова, канд.филол.наук, доц., БГПУ им. М.Акмуллы (г. Уфа)

ТИПЫ ЯЗЫКОВОЙ КОММУНИКАЦИИ В XIX В.

В БАШКОРТОСТАНСКО-КАЗАХСТАНСКО-ОРЕНБУРГСКОМ ПОГРАНИЧЬЕ

Исследование выполнено при поддержк е федеральной целевой программы развития образования МОиН РФ соглашение №14.В37.21.2127

Статья посвящена описанию основных языковых состояний, функционирующих в коммуникации между членами тюркоязычного сообщества в XIX в. в Башкортостанско-Казахстанско-Оренбургском пограничье.

В первой половине XIX в., в годы созревания М. Акмуллы как поэта и вступления его на путь литературного творчества, в языковой коммуникации башкирское население Башкортостанско-Оренбургско-Казахстанского по-

граничья использовали башкирский народно-разговорный язык (диалектный язык в его местных разновидностях и др.), язык фольклора, письменно-

литературный региональный тюрки (тюрки Урало-Поволжья). Кроме того,

среди образованных башкир были люди, отлично знающие арабский, персидский и русский языки. В мечетях языком обучения был арабский, а по другим дисциплинам — языки тюрки и фарси. Интернациональный арабский был языком науки и школы, а интернациональный тюрки – языком государственных актов, административной переписки и т.д.

Народно-разговорный язык. Во второй половине XIX в. закладывается основа башкирского национального литературного языка, который мы теперь называем современным башкирским литературным языком. Прогрессивные деятели, особенно просветители, стремились к устранению разрывов между литературной речью и народно-разговорным языком. Одним из таких деятелей был М. Акмулла. Многие его произведения написаны на общенародном разговорном языке. «В поэзии Акмуллы наблюдается органическое

134

соединение языковых средств народно-разговорной речи, языка фольклора и тюрки Урало-Поволжья» [Галяутдинов, 2000 : 186].

Во второй половине XIX в. образцы разговорной речи включаются в хрестоматии, составляются словари и грамматики. Начинает преподаваться общенародный разговорный язык в медресе и мектебе (в школах), употребляться в письме. Постепенно совершенствуясь и не подвергаясь особым изменениям, народно-разговорный язык продолжает функционировать вплоть до наших дней.

Оязыке фольклора. Язык фольклора, традиции фольклора и его место и роль в языковой ситуации у разных народов различны. Исследования последних лет убедительно показали, что язык башкирского фольклора отличается от других языковых образований своими собственными признаками. От диалекта он отличается тем, что характеризуется не единством нормы, а

еевариативностью. Этот же признак отличает его и от литературного языка. От последнего язык фольклора отличается ещё и многофункциональностью и некодифицированностью. «Будучи устойчивым по форме, текст фольклорного поэтического произведения воспроизводился исполнителями без особых изменений, но в ходе исторического бытования он подвергался постепенной шлифовке, приобретая междиалектный, а затем и наддиалектный характер: все более нивелировались узколокальные лексические единицы, фонетические и грамматические формы. В итоге образовалась наддиалектная форма языка, понятная и близкая представителям различных диалектов, которые в то время в основном характеризовались племенными признаками. Что касается языка произведений эпического жанра устного народного творчества, то он и поныне сохраняет свои диалектные особенности, ибо каждый исполнитель воспроизводит содержание произведения, используя собственные речевые ресурсы – над ним не довлеет форма произведения, имеется возможность свободного выбора изобразительных средств» [Ишбердин, 1986: 96].

Оязыке тюрки. Что касается языка «тюрки», в основе своей это - древнетюркский язык, который издавна служил письменно-литературным языком многих тюркских народов. Древнетюркский язык сначала формируется как межплеменной, а затем закрепляется как государственный язык, язык дипломатии и придворных поэтов. Этому содействует ещё и то обстоятельство, что уже в X в. в древнетюркский язык начинает проникать большое количество арабских и персидских слов и грамматических форм. На разных этапах своего развития тюрки Урало-Поволжья подвергался сильному влиянию чагатайского языка (карлукская группа) и среднеазиатского тюрки. Вероятно, этим объясняется то обстоятельство, что до второй половины XIX в. тюрки не имел единых устойчивых норм. Литературный язык был отдален от живых территориальных диалектов. В период, когда Акмулла творил свои произведения, существовал достаточно большой разрыв между языком поэзии (языком письменной литературы) и народным разговорным языком. Поэтому язык некоторой части его стихов существенно отличается от современного башкирского литературного языка и характеризуется пестротой лексического состава, архаическими формами и аффиксами, иноязычными грамматическими элементами.

135

Иноязычная лексика сугубо книжного характера преобладает в произведениях религиозно-поучительного характера (истикъбал «будущее, будущность», илтифат «уважение, почтение, внимание, благосклонность», тэкъдир «судьба, предопределение, рок» и др.), однако необходимо подчеркнуть, что она ни в коей мере не оказывала отрицательного воздействия на сохранение башкирским языком своей национальной самобытности. В стихах же, отражающих общественно-бытовую жизнь, шире представлены элементы народно-разговорного языка, благодаря чему их язык сверкает всеми красками живой башкирской народной речи.

ЛИТЕРАТУРА

1.Галяутдинов И. Г. Два века башкирского литературного языка. – Уфа: Гилем, 2000.

2.Ишбердин Э.Ф. Историческое развитие лексики башкирского языка.

-М.: Наука, 1986.

©Абубакирова Л.Ф., 2012

Р.Т. Аҡбулатова, М.Аҡмулла ис. БДПУ ( Өфө ҡ..)

ҺУҘЫНҠЫ ӨНДӘР ӨЛКӘҺЕНДӘГЕ ДИАЛЕКТИЗМДАРҘЫҢ ТАРИХИ НИГЕҘЕ (ЭТИМОЛОГИЯҺЫ)

Исследование выполнено при поддержк е федеральной целевой программы развития образования МОиН РФ соглашение №14.В37.21.2127

Башҡорт теленең диалекттарында һәм айырым һөйләштәрендә һуҙынҡы өндәр өлкәһендә диалектизмдар, йәғни әҙәби телдән айырылған формалар осрай. Шуларға туҡталайыҡ. Проф. Н.Х.Мәҡсүтованың күрһәтеүенсә, Көнсығыш диалекттың Әй һөйләшендә әҙәби телдәге у(ү) өнө урынына йыш ҡына о (ө) өнө ҡулланыла: ҡолданыу (әҙәби телдә ҡулланыу),

тоҡмас (әҙ. тел. туҡмас), офтаныу (әҙ. тел. уфтаныу), ботау (әҙ. тел.

бутау), көҙәтеү (әҙ. тел. күҙәтеү) һәм киреһенсә, бик күп һүҙҙәрҙә әҙәби телдәге о (ө) өнө урынына у (ү) өнө ҡулланыла: һурау (әҙ. тел. һорау),

бушыныу (әҙ. тел. бошоноу), булашыу (әҙ. тел. болашыу), эс бушыу (әҙ. тел.

эс бошоу ) һ.б. Максютова, 1976: 27 Арғаяш һөйләшендә лә, Н.Х.Мәҡсүтованың күрһәтеүенсә, әҙәби

телдәге һәм башҡа диалекттарҙағы у-ү өндәре урынына о-ө ҡулланыу осраҡтары бар, бына уның миҫалдары: һоң – әҙәби телдә һуң, ҡормас – әҙәби телдә ҡурмас ‘зерно жареное’, һоҡ – әҙәби телдә һуҡ ‘ударь, бей’ һ.б.

Максютова, 1976: 87 .

Шулай итеп, әҙәби телдә һорау – Әй йәки Арғаяш һөйләштәрендә һурау, әҙәби телдә һуң – һөйләштәрҙә һоң, әҙәби телдә һуҡ – һөйләштәрҙә һоҡ, йөгән –

әҙәби телдә йүгән (югән), көркә – күркә, үҙәңге – өҙәңге, үрҙек – өрҙөк (өрлөк).

136

Ҡыҫҡаһы, Көнсығыш диалекттың һөйләштәрендә әҙәби телдәге о, ө өндәре урынына у, ү өндәре, һәм киреһенсә, әҙәби телдәге һәм башҡа диалекттарҙағы у-ү өндәре урынына о-ө өндәре ҡулланыла.

Артабан, Әй һөйләшендә әҙәби телдәге һәм башҡа һөйләштәрҙәге ә өнө урынына и өнө ҡулланыла: сискә – әҙәби телдә сәскә, киңәш – әҙәби телдә кәңәш, фирештә – әҙәби телдә фәрештә. Шул уҡ хәл Арғаяш һөйләшендә лә (сисәк, сискә – әҙәби телдә сәсәк, сәскә), Салйоғот һөйләшендә лә (мискәү,

сисәк, сикмән – әҙәби телдә мәскәү, сәсәк, сәкмән), Мейәс һөйләшендә лә (сискә, сисәк, бире, әңгиш – әҙәби телдә сәскә, сәсәк, пәрей, иңкеш) осрай

Максютова, 1976: 30, 92, 180, 222 .

Башҡа һөйләштәрҙә лә ә өнө урынына и өнө ҡулланыу һирәк булһа ла осрай. Мәҫәлән, Дим һәм Урта һөйләштә тәрән һүҙе урынына дирән һүҙен ҡулланалар Башҡорт теленең диалекттары һүҙлеге, 2002: 80 .

Башҡорт теленең Төньяҡ-Көнбайыш һәм Көнсығыш диалекттарының ҡайһы бер һөйләштәрендә әҙәби телдәге е (э) өнө урынына и өнө ҡулланалар. Мәҫәлән, Ғәйнә һөйләшендә жиләк (әҙәби телдә йеләк (орф. еләк), жиң (әҙәби телдә йең (орф. ең), жиңмеш (әҙәби телдә йеңмеш (орф. еңмеш) һүҙҙәре осрайБашҡорт теленең диалекттары һүҙлеге, 2002: 87-88 . Проф. Н.Х.Мәҡсүтованың күрһтеүенсә, е (э) өнө урынына и өнөн ҡулланыу осраҡтарын Арғаяш (киҙәртке

– әҙәби телдә: кеҫәртке, индигеү – интегеү, шипеш – себеш, һипкил – һипкел, дүрткил – дүрткел) һәм Салйоғот (дүрткил – әҙәби телдә дүрткел, жин (әҙәби телдә йен (орф. ен), жиндәнеү (әҙәби телдә йенләнеү (орф. енләнеү), ирек (әҙәби телдә йерек (орф. ерек – ағас төрө) Башҡорт теленең диалекттары һүҙлеге, 2002: 87-88 һөйләштәрендә күреп була.

Ҡайһы бер һөйләштәрҙә, әҙәби телдән һәм башҡа һөйләштәрҙән айырмалы рәүештә, һүҙ башындағы и өнө урынына э (е) өнө нығынған. “Башҡорт теленең диалекттары һүҙлеге”ндә шундай һүҙҙәр теркәлгән: энес – әҙәби телдә инес – подоплека (у рубахи, платья) (Ҡариҙел); эрәйеү – әҙ.

ирәйеү, эреләнеү, иреләнеү – возгораться (Дим һөйләшендә); эрләү – әҙ. иләү (Дим, Урта һөйләштә); эсәр – әҙ. иҫәр; элке-салҡы – әҙ. илке-һалҡы (кое-как,

так себе) (Ғәйнә һөйләшендә); эшетеү – әҙ. ишетеү (Арғаяш, Ҡариҙел, Салйоғот, Урта, Урта Урал, Эйек-Һаҡмар һөйләштәрендә). Әй һөйләшендә проф. Н.Х.Мәҡсүтова ла һүҙ башында әҙәбисә и өнө урынына э (е) өнөнөң ҡулланылыуын үҙ хеҙмәтендә билдәләп үткән. Бына уның миҫалдары: эреү – иреү, эшетеү – ишетеү, эшетелеү – ишетелеү Максютова, 30 . Тимәк, был миҫалдарҙан күренеүенсә, башҡорт теленең диалекттарында һуҙынҡылар өлкәһендә лә ниндәйҙер тарихи үҙгәрештәр булып үткән, сөнки ҡайһы бер диалекттарҙа йәки һөйләштәрҙә әҙәби телдә булмаған һуҙынҡы өндәр нығынып ҡалған. Шулай итеп, һуҙынҡы өндәр өлкәһендә түбәндәге диалектизмдар осрай: 1) әҙәби телдәге о-ө өндәре урынына у-ү өндәре

137

ҡулланыла (һурау, үҙәңге) һәм, киреһенсә, у-ү өндәре урынына о-ө өндәре ҡулланыла (һоң, һоҡ, ботау, көркә, көҙәү); 2) әҙәби телдәге һәм башҡа һөйләштәрҙәге ә өнө урынына и өнө ҡулланыу бар (сискә, сисәк); 3) әҙәби телдәге һәм башҡа һөйләштәрҙәге е(э) өнө урынына и өнөн ҡулланыу йыш осрай (киҙәртке, шипеш) һәм, киреһенсә, әҙәби телдәге и өнө урынына е(э)

өнөн ҡулланыу осраҡтары бар (эшетеү, элке-һалҡы, эреү, эсер (иҫәр).

Барлығы ун һуҙынҡыһы булған башҡорт теленең фонетикаһында, анығыраҡ әйткәндә, уның һуҙынҡылары өлкәһендә, шундай бик күп һәм төрлө-төрлө диалектизмдар нығынған. (Башҡорт теле буйынса яҙылған хеҙмәттәрҙә “башҡорт телендә 9 һуҙынҡы өн бар” тигән ҡараш урынлашҡан, хатта проф. Ж.Ғ.Кейекбаевтың хеҙмәттәрендә лә, 1981 йылда Мәскәүҙә рус телендә баҫылып сыҡҡан (проф. Ә.Ә.Юлдашев редакторлығында) академик грамматикала ла шундай ҡараш (9 һуҙынҡы өн бар) үткәрелгән). Беҙ ул ҡараш менән килешә алмайбыҙ, сөнки сингармонизм законы буйынса һәр һуҙынҡы өндөң ҡалын (артҡы рәт) һәм нәҙек варианттары булырға тейеш:

бала – бәлә, был – бел, тор – төр, ул – үл, илаҡ – иләк. Илаҡ һүҙендәге и һуҙынҡыһы һис шикһеҙҡалын һуҙынҡы булып һаналырға тейеш, сөнки, сингармонизм законы буйынса, бер һүҙ эсендә ҡалын һәм нәҙек һуҙынҡылар килә алмай, был һүҙҙәге а һуҙынҡыһы ҡалын булғас, тәүге ижектәге и һуҙынҡыһы ла сингармонизм законы буйынса ҡалын булырға тейеш; икенсенән, был һүҙҙә тамаҡ төбө өнө ҡ өнө килгән, был өн янында шундай уҡ нәҙек һуҙынҡы килә алмай, фәҡәт ҡалын һуҙынҡы килергә тейеш. Тимәк, илаҡ һүҙендәге и өнө ҡалын һуҙынҡы була. Ә иләк һүҙендәге и өнө һис шикһеҙ нәҙек һуҙынҡы була, сөнки икенсе һуҙынҡы ә нәҙек, икенсенән, к тартынҡыһы янында фәҡәт нәҙек һуҙынҡылар ғына килә ала: ҡараҡ – кәрәк, ҡына – кенә (ат ҡына – эт кенә). Башҡорт телендә 9 һуҙынҡы өн бар тигән ҡарашта тороусы телселәр орфографияға таянғандар, ә орфография, шартлы әйбер булараҡ, кешеләр тарафынан эшләнә, тимәк, һуңғы башҡорт орфографияһын эшләүселәр халыҡтың ысын телен, бигерәк тә сингармонизм законын белмәгәндәр йәки иҫкә алмағандар. Был – башҡорт алфавитының ҙур етешһеҙлеге. Әйткәндәй, латин яҙыуы ваҡытында и өнөнөң ҡалын һәм нәҙек варианттарына айырым билдә (хәреф) алған булғандар: sьjfat. Тимәк, ҡалын и өнөнә ике билдәнән торған (ьj) хәреф алынған булған.

Башҡорт алфавитына ҡағылған был сигенеүҙән һуң һуҙынҡылар өлкәһендә һаҡланған диалекттарға кире ҡайтайыҡ: ҡайҙан килеп сыҡҡан был диалектизмдар, уларҙың тарихи нигеҙе ҡайҙа?

Тимәк, бөгөнгө һуҙынҡы өндәрҙең тарихи үҫешен өйрәнергә кәрәк була. С.Е. Малов, А.И. Щербак, Г. Айдаров, Ж.Ғ. Кейекбаев кеүек ғалимдарҙың хеҙмәттәрен өйрәнгәс, был мәсьәлә буйынса түбәндәгеләрҙе әйтергә мөмкин.

138

Башҡорт теле, боронғо нигеҙ төрки теленән айырылып, үҙ аллы йәшәй башлағас, уның һуҙынҡы өндәре лә үҙгәргән. Бөгөнгө телебеҙҙәге һуҙынҡы өндәрҙе боронғо төрки теленең йәки хәҙерге ҡәрҙәш телдәрҙең һуҙынҡылары менән сағыштырһаҡ, улар араһында ҙур айырмалар булыуын күрәбеҙ. Мәҫәлән, боронғо төрки телендә тоҡуз, тöрт, тур, тут, тÿн һүҙҙәре башҡорт телендә туғыҙ, дүрт, тор, тот төн яңғырашын алған, йәғни боронғо төрки телендәге о, ө өндәре башҡорт телендә у-ү өндәренә әйләнгәнМалов, 1959: 104-105 . Һәм, киреһенсә, боронғо төрки телендәге у-ү өндәре башҡорт телендә о-ө өндәренә күскән: улуғ – оло, уруш – орош, ÿч – өс, уч – ос, ÿчÿн – өсөн Малов, 1959: 105-106 . Хәҙерге ҡәрҙәш телдәрҙең күбеһендә боронғо төрки телдең һуҙынҡылары күп осраҡта үҙгәрешһеҙ һаҡланған: хәҙерге әзербайжан телендә сиз, биз алмаштары, сәггиз, доғғуз һандары нәҡ боронғо төрки телендәгесә яңғырай. Үзбәк телендә: сәккиз, тоҡҡуз. Күренеп тора, башҡорт теленең өндәре өлкәһендә үҙгәрештәр күберәк булған.

С.Е.Малов һ.б. билдәле ғалимдарҙың күрһәтеүенсә, боронғо төрки телендә 8 һуҙынҡы өн булған. Улар башҡорт телендә 9 һуҙынҡы өн биргән. Проф. Ж.Ғ.Кейекбаевтың таблицаһын бирәбеҙ:

Таблицанан күренеүенсә, боронғо төрки теленән башҡорт теленә 2 генә һуҙынҡы өн үҙгәрешһеҙ килеп еткән: а һәм ы өндәре. О,ö өндәре башҡорт телендә, у, ү өндәренә һәм, киреһенсә, у, ү өндәре о һәм ө өндәрен биргән, i өнө э(е) өнөнә күскән. Боронғо төрки телендәге ä өнө башҡорт телендә 2 өн биргән: и һәм ә өндәрен. Был өндәрҙең шул рәүешле күсеше үрҙә килетерелгән миҫалдарҙа күренде. Тағы ла: боронғо төрки телендәге äки, äр, бäн, тäңрi, it, iсirһүҙҙәре башҡорт телендә түбәндәгесә әйтелә: ике, ир, мин, тәңре, эт, эҫе.

Һорау тыуа: ни өсөн боронғо төрки теленең һуҙынҡы өндәре башҡорт теле ерлегендә үҙгәргән?

Проф. Ж.Ғ.Кейекбаев был һорауға түбәндәгесә яуап бирә: беренсенән, боронғо төрки теленең о һәм ö өндәре киң әйтелешле булған: әйтәйек, боронғо төрки о өнө үҙенең артикуляцияһы буйынса киң әйтелешле рус теленең о өнөнә оҡшаған булған. Ысынлап та, хәҙерге алтай (ойрот) һәм ҡырғыҙ телдәрендә о өнө киң әйтелешле булып, рус о өнөнән асылда айырылмай, шуға күрә был телдәрҙә рус теленән ингән һүҙҙәрҙә лә ирен гармонияһы үткәрелә; мәҫәлән, ҡырғыҙ телендә: школдор, школдо, школдон

139

(башҡорт телендә был һүҙҙәрҙә ирен гармонияһы һаҡланмай: школдар,

школда, школдан); комсомолдар – комсомолго (комсомолдар – комсомолға).

Башҡорт телендә баштан уҡ киң әйтелешле өндәр барлыҡҡа килмәгән һәм булмаған, шуға күрә боронғо төрки теленән килеп еткән һүҙҙәрҙәге киң әйтелешле о һәм ö өндәре тарайып, у һәм ү өндәрен биргән: оҡ – уҡ (стрела), ол

–ул (этот), он – ун (десять), от – ут (огонь), öд – үт (желчь), öз – үҙ(сам), öкÿн

–үкен (сожалеть), ölÿr – үле (мертвый), öт – үт(проходить), öтÿн – үтен (просить, молить) Малов, 1959: 100-101 . Ә боронғо төрки телендә лә, яңы барлыҡҡа килгән башҡорт телендә лә элекке у һәм ү өндәре параллель рәүештә

йәшәй башларға тейеш була, әммә телдә бындай хәл була алмай. Яңы барлыҡҡа килгән у һәм ү өндәре электән булған үҙҙәренең варианттарын ҡыҫырыҡлап сығаралар, уларҙы киң әйтелешле о һәм ө өндәренә әйләндерәләр. Мәҫәлән, боронғо төрки телендәге түбәндәге һүҙҙәр улуг (великий), уч (улетать), ур (бить), ÿчÿн (ради, для, из-за), ÿчÿнч (третий),ҡут (великий),ҡутлуғ (великий) ҡул (раб) Малов, 1959: 90, 98, 101 , башҡорт телендә түбәндәге һүҙҙәргә әйләнгәндәр: оло, ос, ор, өсөн, өсөнсө, ҡот, ҡотло, ҡол.

Боронғо төрки о һәм ö өндәренең башҡорт телендә у һәм ү өндәренә күсеүендә икенсе бер сәбәп тә булған, тип күрһәтә проф. Ж.Ғ.КейекбаевКейекбаев, 1958: 64-67 . Уның раҫлауынса, боронғо төрки телдә һүҙҙәрҙең беренсе ижегендәге о һәм ö өндәре оҙон әйтелгән. Ысынлап та, хәҙерге төрөкмән, яҡут, ҡырғыҙ, алтай (ойрот), тува, хаккас, шор телдәрендә беренсе ижектәге о һәм ө өндәренең оҙонлоғо бөгөнгә тиклем һаҡланған, был өндәрҙең оҙонлоғо йәки ҡыҫҡалығы һүҙҙәрҙе айырыу өсөн хеҙмәт итә: ааҡ (белый), аҡ (теки), аат (имя), ат (конь), аач (голодный), ач (открой). Башҡорт телендә бындай һүҙҙәрҙең мәғәнәһе контекст эсендә генә айырыла:

аҡ күлдәк – йылға аҡ, ас кеше – ишек ас.

Башҡорт телендә баштан уҡ оҙон һуҙынҡы өндәр булмаған, шуның өсөн боронғо төрки теленән ингән оҙон һуҙынҡылар ҡыҫҡарып, сифатын үҙгәрткәндәр, тарайғандар, йәғни о, ö өндәре тарайып, у, ү өндәренә күскәндәр. Артабан, улар элекке у һәм ү өндәрен ҡыҫырыҡлап, о һәм ө өндәренә әйләндергән.

Боронғо төрки телендәге ä өнө, таблицанан күренеүенсә, ике өн биргән:

әһәм и өндәрен. Һүҙҙәрҙең беренсе ижегендә ä өнө i өнөнә, башҡа ижектәрҙә

әөнөнә күскән: äкi (два), äliг (пятьдесят), äр (муж), äмгäт (мучить), äч (товарищ), бäн (я), jурäк (сердце), äмгäк (инвалид) (башҡортса яңғырашы:

ике, илле, ир, имгат, иш, мин, йөрәк, имгәк).

Боронғо төрки телендәге ä өнөнән башҡорт телендә и һәм ә өндәренә күсеүен проф. Ж.Ғ.Кейекбаев был өндөң артикуляцияһы менән аңлата, йәғни уның составында и өнөнөң яңғырашы ла, ә өнөнөң яңғырашы ла (призвук)

булған. Башҡорт телендә яңы и өнө барлыҡҡа килгәс, элекке и өнөн ҡыҫырыҡлап, уны э(е) өнөнә әйләндергән. Боронғо төрки телендәге

140