Filosofiya 8-tema lekciya teksti
.pdfmenen birdey dep kórsetiw múmkin. Biraq sonı aytıp ótiw kerek, tariyx filosofiyası óziniń specifikalıq obyektine, predmetine, metodlarına, izertlew maqseti hám wazıypalarına iye. Bul bizge taiyx filosofiyası funkciyalarında belgili bir ózgesheliklerdiń bar ekenligi tuwralı aytıwǵa múmkinshilik beredi. Olardı qarap ótemiz.
Tariyx filosofiyasınıń dúnyaǵa kóz-qaraslıq funkciyası sonnan ibarat, ol adamda tariyxqa, yaǵnıy jámiyettiń jasawı hám rawajlanıwına, tariyxıy processtiń birligi hám reń-báreńligine, onıń mazmunı hám baǵdarına, ondaǵı adamnıń roline bolǵan ulıwma kóz-qarastı qáliplestiredi.
Tariyx filosofiyasınıń teoriyalıq funkciyası sonnan ibarat, ol tariyxıy processtiń ishine kirip barıwǵa hám onı teoriya dárejesinde, yaǵnıy onıń mánisi, mazmunı, rawajlanıw baǵdarları haqqında kóz-qaraslar sisteması dárejesinde qarawǵa imkaniyat beredi. Ol tariyxıy ótmishti teoriyalıq rekonstrukciyalawdı ámelge asırıw, tariyxıy faktler hám waqıyalardıń haqıyqıylıǵın anıqlaw imkaniyatın beredi.
Tariyx filosofiyasınıń metodologiyalıq funkciyası onıń qaǵıydaların anaw yaki mınaw jámiyetlik pánler tarepinen úyreniletuǵın tariyxıy ótmishtiń jeke qubılısların hám waqıyaların izertlewde qollanıw imkaniyatı menen belgilenedi. Bul jaǵdayda tariyx filosofiyasınıń qaǵıydaları ham juwmaqları tariyx, sociologiya, ekonomika, siyasattanıw, huqıq filosofiyası, psixologiya hám basqa da ilimler tarawında alıp barılatuǵın izertlewlerde kúshli metodologiyalıq instrument rolin oynaydı.
Tariyx filosofiyasınıń boljaw funkciyası sonnan ibarat, tariyxıy process nızamlıqların biliw jámiyettiń, onıń kishi sistemalarınıń rawajlanıw tendenciyaların, tariyxıy waqıyalardıń, adamlar iskerliginiń jaqın hám alıs aqıbetlerin aldınnan kóre biliwge múmkinshilik beredi. Bunday kóre biliw tiykarında anaw yaki mınaw socillıq qubılıslardıń hám pútkil jámiyettiń rawajlanıwın boljaw múmkin.
Sonı aytıp ótiw kerek, tariyx filosofiyasınıń qaralıp ótilgen funkciyaları bir-biri menen tıǵız baylanıslı.
Tariyx filosofiyasınıń rawajlanıw tariyxına názer salar ekenbiz, «tariyx filosofiyası» termininiń salıstırmalı túrde jańadan payda bolǵanlıgına qaramastan, dáslepki filosofiyalıqtariyxıy ideyalar antik dáwirde-aq orın alǵan. Tariyxıy háreket jolların, tariyxıy processtin tendenciyaların hám baǵdarların ańlaw mashqalası Gerodot, Fukidid, Aristotel, Teofrast, Úlken Pliniy hám t.b. dıqqatın tartqan. Bul filosoflar ham tariyxshılardıń miynetlerinde adamzattıń ótmishi hám keleshegi tuwralı túsinikler, insanıy isler, tariyxıy waqıyalardıń barısı hám mazmunı haqqında oylar orın alǵan (keyin ala «tariyx filosofiyası» atın aldı), biraq olar kóz-qaraslar sistemasına aynalmaǵan edi. Bunnan tısqarı antiq dáwirdiń kóplegen filosofları ham tariyxshıları diniy-mifologiyalıq kóz-qaras tárepdarları bolıp, oǵan muwapıq, jámiyette tábiyattaǵı kibi aylanıs orın alǵan, adamlardıń is-háreketlerin táǵdir basqaradı hám olar qudaylar erkine boysınadı.Insan minez-qulqınıń sheshiwshi faktorı óz tábiyatına kóre ózgerissiz qalatuǵın qálewler hám erk bolıp, olar kórnekli shaxslarǵa – kósemlerge, siyasiy iskerlerge, qaharmanlarǵa tán bolıp tabıladı.
Orta ásirlerde xristian filosofiyalıq oyı wákilleri (Avreliy Avgustin, Foma Akvinskiy hám t.b.) bibliyalıq hám grek-rim filosofiyalıq-tariyxıy oydı sintezley otırıp, tariyxtıń teologiyalıq koncepciyasın jarattı, tariyxıy waqıyalardıń mazmunı, tariyxıy miynetlerdiń maqseti hám wazıypaları tuwralı jańa teoriyalardı ilgeri súrdi. Bul koncepciyaǵa muwapıq, xristian avtorları, tariyx arqalı Qudaydıń erkin túsiniwge umtıla otırıp, aylanıs ideyasın biykarladı. Olar tariyxıy processti ótmishten keleshekke qaray baǵdarlanǵan sızıqlı háreket (keleshektei qutqarılıw, Messiyanıń keliwi) dep túsindi.
Feodalizmniń krizisi, kapitalistlik qatnasıqlardıń rawajlanıwı, erkin pikirlew jámiyetlik sananın tariyxqa bolǵan teologiyalıq kóz-qarastan qutılıwına alıp keldi hám bul ilimniń rawajlanıwına unamlı tásir jasadı. Oyanıw dáwiri (XIV-XVI áá.) oyshılları xristian tariyxshılarına qarama-karsı ráwishte tariyxıy processlerdi jerdegi shárayatlardan, insan tábiyatınan kelip shıǵıp túsindiriwge umtıldı. Mısalı, Nikkolo Makiavelli, óz miynetlerinde cikllıq rawajlanıw ideyaların tiykarlay otırıp, jámiyettiń rawajlanıwınıń háreketlendiriwshi kúshi materiallıq máp, jeke menshikti saqlap qalıw hám kóbeytiwge bolǵan umtılıs ekenin dálillewge urındı. Ol jámiyetlik qubılıslardıń nızamlılıqları tuwralı da pikir júrgizgen.
XVII-XVIII ásirlerde Evropada óndiris hám sociallıq-siyasiy revolyuciyalar dáwiri baslanıp, ol burjuaziyalıq industriallıq civilizaciyanıń tastıyıqlanıwına hám jámiyetlik rawajlanıwdıń jedellesiwine alıp keldi. Jańa dáwir oyshıllarınıń kóz-qaraslarınıń qáliplesiwinde tábiyiy ilimler úlken rol` oynap basladı. Tábiyiy ilimlerdiń jámiyetlik ilimler rawajlanıwına tásiri sonshelli kúshli boldı, olar hátteki tariyxtı da tábiyiy-ilimiy poziciyalardan túsindiriwge háreket etti.
Áyne usı dáwirde tariyx filosofiyasınıń naturalistlik koncepciyaları payda boladı, olar bul atamanı latınsha «naturalis» - tábiyat sózinen aladı. Onıń tárepdarları tábiyattı orın alǵan barlıq nárseni, sonıń qatarında tariyxıy processti de túsindiriwdiń universal principi dep karaydı. «Naturalizm» tusinigin olar har kıylı qılıp túsindirgenligi sebepli túrlishe atalǵan: geografiyalıq naturalizm (Sharl Lui Monteskyo, Iogann Gerder hám basqalar jámiyetlik qubılıslardı ortalıqtıń tasiri dep tusingen), demografiyalıq (Maltus tariyxıy processlerdi «xalıqtıń qonıslanıwınıń tábiyiy nızamınıń» háreketi menen túsindirgen), idealistlik (Klod Gelveciy, Jan Jak Russo jámiyettiń ózgeriwin eń birinshi gezekte adamnıń erki, aqılı menen baylanıstırǵan).
Tariyxıy ózin-ózi ańlawdıń rawajlanıwına Volter miynetleri de elewli tásir jasadı, óz izertlewlerinde ol tariyxtı adamnıń aqıllı tábiyatınıń evolyuciyası hám rawajlanıwı menen baylanıslı bolǵan ayrıqsha predmetlik reallıq sıpatında filosofiyalıq anlanılıwın atap kórsetedi.
Jámiyetlik rawajlanıwdıń ózgesheliklerin obyektiv idealizm poziciyasınan ańlawda jańa qádem G.V.F.Gegel tárepinen qoyıldı. Ol tariyxtı birden-bir nızamlı process sıpatında qaradı, onda hár bir dáwir biytákirar reń-báreń, biraq áyne waqıtta – bul insaniyat rawajlanıwındagı kelesi basqısh. Bul rawajlanıw tábiyiy nızamlıqlar tarawını qaraǵanda basqasha xarakterge iye. Tariyxıy nızamlar bul jerde adamlardıń sanalı iskerligi arqalı ámelge asırıladı, biraq sonıń menen birge tariyxta belgili bir obyektiv logika ámelge asırıladı, sonlıqtan tariyxıy process – dúnyalıq aqıldıń, absolyut ideyanıń sheksiz ózin-ózi rawajlandırıwı, ózin-ózi ashıp beriwi.
Bul dáwirdiń tariyx filosofiyasınıń rawajlanıwına dialektikalıq-metarialistlik táliymattı jaratqan nemec oyshılları Karl Marks hám Fridrix Engels elewli úles qostı. Olardıń táliymatında Gegeldiń racionalizmi hám dialektikalıq ideyaları rawajlandırıldı. Biraq tariyxtıń marksistlik filosofiyası Gegeldiń tariyx filosofiyasınan bir qansha parıqlanadı. Atap aytqanda, K.Marks materializmnin háreket etiw tarawın sezilerli keńeytedi hám onı jámiyetlik qubılıslar tarawına da alıp kiredi.
XIX ásirdin ekinshi yarımı - XX ásirdin baslarında tariyxıy bilim sapa jaǵınan jańa basqıshqa koteriledi. Hár qıylı tekstlerdiń tariyxıy hám lingvistikalıq analizi metodlarınıń jetilistiriliwi, arxeologiyanıń rawajlanıwı, ótmish faktlerine kritikalıq múnásibettiń artıwı sebepli ol ilim statusına iye boldı. Sonıń menen birge tariyxıy hám tábiyiy ilimler sapa jaqtani hár qıylı obyektlerge tiyisli bolıp kalmastan, olardıń ózi de sapa jaǵınan parıqlanatuǵınlıǵın túsiniw de júzege keledi.
Tariyxıy ózin-ózi ańlaw evolyuciyasına bolǵan bul kısqasha sholıw tariyx filosofiyasındagı zamanagóy baǵdarlardı ajıratıwǵa imkaniyat beredi, olardıń arasında eń kórneklileri: gnoseologiyalıq (tariyxtıń kritikalıq filosofiyası), ontologiyalıq, aksiologiyalıq, texnokratiyalıq hám t.b. Olar menen jaqınnan tanısamız.
Tariyx filosofiyasınıń gnoseologiyalıq baǵdarı XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap óz aldına ajıralıp shıǵadı. Bul baǵdardıń wákilleri (Vilgel`m Diltey, Kroche, Zimmel, Robin Kollingvud, Raymon Aron hám t.b.) tariyx filosofiyasınıń tiykargı predmeti tariyxıy ótmishti izertlewdiń logikalıq-teoriyalıq hám metodologiyalıq mashqalaları, onıń teoriyalıq rekonstrukciyası hám tariyxıy faktlnrdiń haqıyqıylıǵın izlew ekenligin dálilleydi.
Tariyx filosofiyasınıń bul baǵdarınıń tiykarın salıwshı nemec filosofı Vilgelm Diltey esaplanadı. Dilteydiń táliymatında baslı nárse ómirdi insan bolmısınıń usılı, mádeniy-tariyxıy reallıq sıpatında túsiniw (Dilteydin poziciyasın kóbinese «tariyx filosofiyasınıń «tariyxıylıq» variantı» dep ataydı). Adam, Dilteydin pikirinshe, óziniń tariyxına iye emes, biraq onın ózi tariyx bolıp tabıladı hám áyne usı onıń mánis-mazmunın ashıp beredi. Basqasha aytqanda, Diltey ushın ómir hám tariyx birdey bolıp tabıladı.
Gnoseologiyalıq baǵdardı, aytıp ótkenimizdey, tariyxtıń kritikalıq filosofiyası dep te ataydı. Bul onıń wákilleriniń tek ǵana tariyxtı kritikalıq qarap shıǵıw insaniyat tariyxı modelin jaratıw,
tariyxıy faktlerdiń haqıyqıylıq dárejesin bahalaw hám tariyxıy reallıqtıń kartinasın teoriyalıq qayta jaratıw imkaniyatın beredi degen ideyası menen baylanıslı. Bunday jantasıw tariyxıy biliwdiń metodologiyalıq mashqalaları, insaniyat tariyxınıń specifikasın úyreniw menen shuǵıllanǵan neokantshılıqtın baden mektebininen baslanǵan, al onıń tiykarın salıwshı dep kópshilik izertlewshiler «Tariyxtıń kritikalıq filosofiyası» miyneti menen blgili bolǵan francuz filosofı Raymon Arondı (1905-1983) esaplaydı.
Ontologiyalıq koncepciya wákilleri tariyx filosofiyasınıń predmetin sociallıq qubılıslardıń, processlerdiń specifikalıq ózgesheliklerin anıqlawǵa baǵdarlanǵan izertlewler jıyıntıǵı quraydı dep esaplaǵan. Bul izertlewler óz sheshimin tabıwı jámiyet tariyxınıń basqa sociallıq qubılıslardan parqın esapqa alıw kerek bolǵan ulıwmafilosofiyalıq ontologiyalıq mashqalalar menen baylanıslı. Bul jantasıwdıń wákilleri (Robert Mel, Roje Ramon, Enne Kallo hám t.b.) tariyx filosofiyasınıń dıqqat orayında, birinshi gezekte, tómendegi ontologiyalıq mashqalalar turıwı kerek dep tastıyıqlaydı: adamzat tariyxınıń mazmunı hám qáliplesiwi, tariyxıy processtiń mánis-mazmunı, keleshekti boljay alıw imkaniyatı, tariyxıy processte adamnıń ornı hám roli hám t.b. Mısalı, jámiyetlik rawajlandırıwdı háreketke keltiriwshi kúshler haqqındaǵı máseleni talqılaǵanda tariyxıy processte insannıń sanasının, erkiniń roli haqqında soraw kelip shıǵadı. Biraq ilimge adamnan basqa rawajlanǵan sanaǵa iye janzatlar málim bolmaǵannan keyin jámiyettiń rawajlanıwında sananıń roli tuwralı soraw jámiyet, tariyxıy process tuwralı sorawlar bolıp tabıladı.
Tariyx filosofiyasının aksiologiyalıq koncepciyası tariyxtıń qádiriyatlılıǵı mashqalasına, sonday-aq tariyxıy bilimnin bir qubılıslarınıń qádiriyatlıq áhmiyetke iye ekenligi, al ekinshileriniń qádiriyatlıq áhmiyetsizligi tuwralı pikirdiń raconal tiykarların anıqlawǵa ayrıqsha dıqqat awdaradı.
Bul koncepciyanıń rawajlanıwına neokantshılıqtıń baden mektebi wákilleri bolǵan nemec filosofları Vindelband (1848-1915) hám Genrix Rikkert (1863-1936) úlken úles qosqan. Bul izertlewshiler filosofiyanı qádiriyatlar haqqında ulıwmalıq ilim dep esaplaǵan. Kanttıń teoriyalıq hám ámeliy aqıldı parıqlawınan kelip shıǵa otırıp, Vindelband hám Rikkert tariyx filosofiyasın qádiriyatlıq pikirler hám «bolıwı kerekti» biliwge tiykarlanǵan normativ táliymat sıpatında teoriyalıq pikirlewge hám «bar nárseler» tuwralı empirikalıq maǵlıwmatlarǵa tayanıwshı tájiriybelik ilimlerge qarama-qarsı qoyadı. Nızamlılıqtı tariyxıy biliwdin baslı principi sıpatında biykarlay otırıp, olar onı «qádiriyatlarǵa jatqarıw» procedurası menen almastıradı. Vindel`band hám Rikkerttiń pikirinshe, qádiriyatlar tariyxtan ústin turadı, ideal, adamlardan ǵárezsiz xarakterge iye boladı, aqır-aqıbetinde transcendental (yaǵnıy o dúnyalıq) dúnyanı quraydı. Usı dúnyadan sáykes túrdegi ideyalar, birinshi gezekte transcendental parız ideyası shıǵadı. Ol bul qádiriyatlardıń shártsiz, waqıt hám keńislik penen sheklenbegen áhmiyetin kórsetip beredi. Olardıń áxmiyetin ańlaw dárejesinen kelip shıǵıp, adamlar óz ómirlerinde, minez-kulkında, kúndelikli hám tariyxıy iskerliginde basshılıqqa alatuǵın qaǵıydılar hám talaplardı islep shıǵadı.
Jámiyetlik bolmıs ham mánawiy turmıstıń katnasın qarap shıga otırıp, Vindelband hám Rikkert jámiyet tariyxında mánawiy turmıstıń jámiyetlik bolmısqa qaraǵanda jetekshi rol`ge iye ekenligi tuwralı juwmaq shıǵaradı. Olar K.Marks tárepinen jaratılǵan tariyxtı materialistlik tusiniwge, ondaǵı jámiyettiń rawajlanıwında ekonomikalıq faktordıń (yaǵnıy bolmıstıń) tiykarǵı áhmiyetiniń tiykarlanıwına kritikalıq múnásibet bildiredi. Bunday jantasıw, Rikkerttiń pikirinshe, nailimiy bolıp tabıladı, óytkeni ol marksizmniń proletariattıń jeńisin «absolyut qádiriyat» dep esaplaytuǵın siyasiy baǵdarlaması menen anıqlanadı.
Usı pikirlerden kelip shıǵıp, tariyx filosofiyası qadiriyatlar haqqında táliymat sıpatında júzege shıǵadı, olardıń tábiyatın hám mánis-mazmunın, sonday-aq adamlardıń turmısı hám iskerligindegi áhmiyetin, ámelge asırılıwın ashıp bereli.
Zamanagóy batıs sociallıq filosofiyadaǵı hám tariyx filosofiyasındaǵı texnokratiyalıq koncepciyalar jámiyetlik turmısta, jámiyet progresinde texnikaǵa sheshiwshi rol` ajıratatuǵın jámiyetlik oy baǵdarlarınıń biri bolıp tabıladı hám tek ǵana industrializaciya jámiyet hám shaxs turmısın raconal tártike salıwǵa hám jetilistiriwge qábiletli dep tastıyıqlaydı. Bul koncepciyalarǵa tómendegilerdi jatqarıw múmkin: postindustrial yaki informaciyalıq jámiyet koncepciyasın
(Daniel Bell, Olvin Toffler), texnotronlı jámiyet koncepciyasın (Zbignev Bjezinskiy), jańa industrial jámiyet koncepciyasın (Djon Gelbreyt) hám t.b.
Jámiyettiń rawajlanıwınıń tiykarǵı faktorlarına bunday texnologiyalıq determinizm birinshi gezekte óndiris kúshleri, texnika, ilim hám informatikanıń rawajlanıw dárejesi menene baylanıslı. Mısalı, postindustrializm koncepciyası zamanagóy jámiyette ekonomikanıń birlemshi tarawı (awıl xojalıǵı), ekilemshi (óndiris) emes, al informaciya sheshiwshi rol oynaytuǵın úshilemshi (xızmet kórsetiw) tarawınıń ústinliginen kelip shıǵadı. Postindustrial jámiyette keń tarqalatuǵın mikroelektronlı revolyuciya jámiyettiń rawajlanıwı negizinde jatadı hám áyne informaciyanı, al miynetti emes, fundamental sociallıq faktor qıladı dep tastıyıqlaydı.
Tariyxıy processtiń mazmunı hám baǵdarlanǵanlıǵı mashqalası.
Tariyx filosofiyasının áhmiyetli mashqalalarınıń biri tariyxıy processtiń mazmunı hám baǵdarlanǵanlıǵı mashqalası. Onıń mánisi «Insaniyat jámiyeti ózgeredi me, eger ózgerse, onda qalay ózgeredi hám onıń dáwirleri qanday?» degen sorawǵa juwap tabıwdan ibarat.
Bul mashqala antik dáwir oyshılların da tolǵandırǵan edi. Olar sızıqlı tariyx filosofiyasınıń úsh áhmiyetli baǵdarların kórsetedi: progressiv, regressiv hám cikllı. XIX ásirdiń aqırı - XX ásirdiń basında tariyxıy rawajlanıwdıń sızıqlı bolmaǵan koncepciyası islenip shıqtı. Bul baǵdarlardı bir qansha keńirek kórip shıǵamız.
Kóplegen antik filosofları, sonıń qatarında Protagor, Demokrit jámiyet tiykarınan jabayılıqtan «altın ásirge» qaray joqarılap barıwshı sızıq penen rawajlanadı dep esaplaǵan. Olardı progressiv baǵdar wákilleri dewimiz múmkin. Gesiod, Seneka, kerisinshe, jámiyettiń rawajlanıwı regressiv baǵdarǵa iye bolıp, «altın ásirden» jámiyettiń tolıq degradaciyası, onıń ádebiniń tómenlewi orın alǵan temir ásirge qaray baratır dep tastıyıqlaydı. Platon, Aristotel, Polibiy hám basqalar jámiyet alǵa ilgerilewshi, biraq tuyıq sheńber boylap háreket etedi, udayına arqalaǵa, baslanǵısh basqıshka qaytıp turadı dep esaplaǵan.
Orta ásirler filosofları tariyxtıń baǵdarlanǵan process ekenligin biykarlamaǵan halda onıń baǵdarı Quday tárepinen berilgen dep esaplaǵan.
Óz miynetlerinde tariyxıy processtiń baǵdarlanǵanlıǵı, ondaǵı birlik hám reń-báreńliktiń qatnası mashqalaların tolıq qamtıp alǵan dáslepki izertlewshilerdiń biri ital`yan filosofı Djambattista Viko (1668-1744) edi. Oziniń «Milletlerdiń ulıwmalıq tábiyatı haqqında jańa ilimniń tiykarları» dep atalǵan traktatında ol jáhán tariyxınıń dúnyalıq koncepciyasın barlıq xalıqlar ushın birdey bolǵan tariyxıy aylanıs sıpatında korsetedi. Barlıq xalıqlar, Vikonıń pikirinshe, ózlerinin rawajlanıwında birdey basqıshlardan ótedi: dáslepki varvarlıqtan («qudaylar ásiri») feodalimz («qaharmanlar ásiri) arqalı demokratiyalıq respublika yaki wákllikli monarxiyaǵa («civilizaciya ásiri») shekem. Hár bir cikl ulıwmalıq krizis hám usı jámiyettiń ıdırawı menen tamamlanadı. Cikl tamam bolǵannan keyin rawajlanıw qayta tiklenedi hám sol basqıshlardan, biraq bir qansha jokarı dárejede ótedi. Solay etip, Vikonıń ideyaları mádeniyat hám civilizaciyalardı rawajlanıwındaǵı cikllılıq teoriyasınıń (Danilevskiy, Shpengler, Toynbi) tiykarında jatadı.
Zamanagóy tariyx filosofiyasında tariyxıy processtiń logikasın hám baǵdarlanǵanlıǵın túsindiriwge bolǵan eki jantasıw bar: formaciyalıq hám civilizaciyalıq.
Formaciyalıq jantasıw tariyxtı monistlik túsiniwge tiykarlanǵan. Ol jáhán tariyxın jámiyetlik-ekonomikalıq formaciyalardıń almasıwınıń jalǵız sızıqlı-izshil, tábiyiy-tariyxıy procesi sıpatında túsindiredi.
Jámiyetlik-ekonomikalıq formaciyalar tuwralı táliymat K.Marks tárepinen onıń «Kapital», «Siyasiy ekonomikanıń kritikasına» miynetlerinde islep shıǵılǵan. Onıń táliymatınıń tiykarǵı mánisi tómendegishe:
1)jámiyetlik-ekonomikalıq formaciya – bul sapalıq anıqlanǵan bir pútin sociallıq sistema bolıp, onıń áhmiyetli elementleri adamlar ortasında olardıń ómir iskerligi procesinde ornatılatuǵın materiallıq (ekonomikalıq), mánawiy (ideologiyalıq) hám basqa baylanıslar hám qatnasıqları bolıp tabıladı. Materiallıq hám mánawiy qatnasıqlardıń óz-ara baylanıslarında baslı rol ózegin óndirislik qatnasıqlar quraytuǵın materiallıq qatnasıqlarǵa tiyisli boladı;
2)jámiyetlik-ekonomikalıq formaciya hár qıylı ellerdegi jámiyetlik turmıstaǵı olardıń belgili bir rawajlanıw basqıshındaǵı ulıwmalıqtı sıpatlaydı. Kapitalizmdi izertley otırıp hám har qıylı
ellerdiń materiallıq hám mánawiy qatnasıqların salıstıra otırıp, K. Marks bul qatnasıqlardaǵı koplegen tareplerdiń tákirarlanıwların atap otti hám bul ellersociallıq rawajlanıwdıń bir basqıshında – kapitalistlik basqıshında ekenligi tuwralı juwmaq shıǵardı.
3) jámiyetlik-ekonomikalıq formaciya jámiyettiń rawajlanıwındaǵı basqısh bolıp tabıladı. Óndirislik qatnasıqlardı basqa qatnasıqlardan ajırata otırıp, Marks olardıń tiykarǵı tiplerin kórsetip ótti. Solay etip, hár qıylı sociallıq organizmler bir qıylı sociallıq-ekonomikalıq strukturaǵa da, hár qıylıstrukturaǵa da (yaǵnıy hár qıylı tiptegi óndirislik qatnasıqlarǵa) iye bolıwı múmkinligi anıqlandı. Usılayınsha óndiris qatnasıqlarınıń hár bir tipi tariyxtaǵı basqıshtı, dáwirdi anıqlaytuǵınlıǵı, al bul tiplerdiń rawajlanıwı hám ózgeriwi jámiyet tariyxınıń mánisin quraytugınlıǵı tuwralı juwmaq shıǵarıldı.
Usı qaǵıydalardan kelip shıǵa otırıp, atap kórsete alamız, jámiyetlik-ekonomikalıq formaciya - bul jámiyettiń konkret tariyxıy tipi, óndiristiń belgili bir túrine tiykarlanǵan bir pútin sociallıq sistema hám ol jámiyetlik progress dárejesi bolıp tabıladı.
Jámiyetlik-ekonomikalıq formaciya kategoriyasın tiykarlaw Markske tariyxıy processti dáwirlerge bóliw imkaniyatın berdi. Ol hár biri payda bolıw hám rawajlanıwınıń specifikalıq nızamlarına iye bolǵan formaciyalardıń 5 túrin ajıratadı: alǵashqı ruwlıq-qáwimlik, qul iyelewshilik, feodallıq, kapitalistlik, kommunististlik. Jáhán processesin ol bir formaciyadan ekinshisine sızıqlı ótiw dep esaplaǵan. Oz náwbetinde hár bir tariyxıy formaciyada ulıwmalıq nızamlar da háreket etedi hám olardı birden-bir jáhán tariyxı procesine birlestiredi.
Marks tárepinen islep shıgılǵan formaciyalıq jantasıwdıń kóplep unamlı tárepleri bir, onıń tarepdarlarınıń da sanı kútá úlken. Bul sonıń menen baylanıslı, usı jantasıw hám tariyxtı materialistlik túsiniw jámiyettiń tariyxıy rawajlanıwı principin islep shıǵıp ǵana qoymastan, sonıń menen birge jámiyettiń rawajlanıw tariyxı tárepinen qoyılǵan sorawlarǵa juwap tabıw, jámiyetlik progress teoryasın jaratıwǵa imkaniyat berdi.
Lekin formaciyalıq jantasıwda belgili bir kemshilikler de orın alǵan. Bul jerde qátelik tek Markstiń tariyxıy rawajlanıwdı túsindiriwi ǵana emes, al onıń aqidalastırılıwı hám absolyutlestiriliwi boldı. Bir qatar izertlewshiler formaciyalıq jantasıwdı izertley otırıp, onıń tómendegi hálsiz táreplerin kórsetedi: birinshiden, tariyxtıń hár qanday basqıshında tek socialekonomikalıq qatnasıqlar ulıwma jamiyettiń turmısın belgilep beredi dep tastıyıqlaw durıs emes. Ekinshiden, bir formaciyanıń ekinshisine ótiwi tuwralı monistlik túsinikte adam erkinligi ushın, insaniyattıń rawajlanıwınıń al`ternativ jolların izlew ushın orın qalmaydı. Úshinshiden, xalıqlardıń, jámiyetlerdiń, mámleketlerdiń real tariyxın alǵa ilgerilewshi formaciyalıq rawajlanıw sheńberine sıydırıp bolmaydı. Bunday jantasıwda hár bir xalıqtıń, civilizaciyanıń ózgesheligi hám ózine tánligi joǵaladı, bul jaǵdayda tek keleshektiń jetilisken jamiyetiniń alǵı shártlerine aynaladı.
Solay etip, zamanagóy shárayatlarda tariyxıy processti bes tariyxıy-ekonomikalıq formaciyadan ibarat sızıqlı sxema sıpatında túsindiriwdiń bir táreplemeligi aykın bolıp barmaqta. Jáhán tariyxıy procesi bunday teoriyalıq model`den bayıraq. Sonlıqtan bunday túsindiriwdi ekinshi, tariyxtı tusiniwge sızıqlı bolmaǵan jantasıw menen tolıqtırıwwaqtı keldi. Bul jantasıw civilizaciyalıq dep ataladı.
Tariyx filosofiyasın túsiniwge civilizaciyalıq yamasa kulturalogiyalıq jantasıw XIX-XX ásirlerde qáliplesti. Onıń baslı ózgesheligi kóplegen mádeniyatlar hám civilizaciyalardıń jasawı, olardıń lokallıǵı hám sapa jaǵınan hár qıylılıǵı tuwralı ideyada, jámiyetlik progresstiń bekkem bir sızıqlılıǵın biykarlawda bolıp tabıldı. Civilizaciya (lat. Civilis – puqaralıq, mámleketlik) túsinigi oǵada keń mánili túsinik bolıp ilimlerdiń keń spektrinde abstrakciyalardıń hár kıylı dárejesinde qollanıladı. Kobinese bul tusinik madeniyattıń sinonimi sıpatında qollanıladı. Sociallıqfilosofiyalık kontekstte civilizaciya degende, ádette jámiyetlik rawajlanıwdıń, materiallıq hám mánawiy mádeniyattıń dárejesi, basqıshı túsiniledi.
Bul jantasıwdıń tiykarın salıwshılardıń biri rossiyalık sociolog hám tábiyattanıwshı Nikolay Danilevskiy (1822-1885), edi. Ol dara jasawshı mádeniy-tariyxıy tipler (civilizaciyalar) tuwralı koncepciyanı ilgeri súredi. Bul mádeniy-tariyxıy tipler iskerliktiń tórt áhmiyetli formaları yamasa civilizaciya «tiykarları» arqalı ózlerin ańlatadı – diniy, mádeniy, siyasiy, sociallıq-ekonomikalıq. Biologiyalıq organizmler kibi mádeniy-tariyxıy tipler de sırtkı ortalıq hám bir biri menen toqtawsız
gúreste boladı hám tuwılıw, eresek tartıw, qartayıw hám óliw (joq bolıw yaki basqa civilizaciyalar quramına kirip ketetuǵın amorf etnografiyalıq shiyki zat dárejesine shekem degradaciyaǵa ushıraw) basqıshlarınan ótedi. Jer júzlik tariyxıy processtiń mazmunın Danilevskiy ózleriniń ayrıqsha nızamları boyınsha rawajlanatuǵın xalıqlardıń mádeniy-tariyxıy tipleriniń ózin-ózi ańlatıwınıń ózgesheliklerin anıqlawda dep biledi.
Danilevskiy mádeniy-tariyxy tiplerdiń rawajlanıwınıń geypara nızamların anıqladı: 1) bir yaki jaqın tillerde sóylewshi xalıqlar bir mádeniy-tariyxıy tipti quraydı, 2) mádeniy-tariyxıy tiptiń payda bolıwı ushın belgili bir siyasiy ǵárezsizlik zárúr, 3) civilizaciyanıń tabısları mádeniytariyxıy tiptiń hár qıylı elementlerinen ǵárezli boladı, 4) civilizaciyalardıń qáliplesiw procesi uzaq dawam etedi, al olardıń gúlleniw dawiri – qısqa, 5) civilizaciyalar tuyıq hám izolyaciyalanǵan halda rawajlanadı, biraq bul olar bir-birine tasir jasamaydı degeni emes.
On úsh mádeniy-tariyxıy tipti ajırata otırıp, Danilevskiy eń kóp dıqqattı slavyan tipine – jas ham sapa jaqtan jańa bolǵan tipke awdaradı.
Danilevskiydiń kóz-qarasların nemec oyshılı Osvald Shpengler (1880-1936) dawam etedi. Ol da jámiyetlik progresstiń evropaoraylıq bir sızıqlı sxemasına qarsı boladı. Shpenglerdiń filosofiyasındaǵı tiykarǵı kategoriya «mádeniyat» bolıp, onı filosof basqa ózi kibi organizmlerden daralanǵan organizm sıpatında túsinedi. Sonlıqtan ulıwmaadamzatlıq mádeniyat jok hám bolıwı múmkin emes degen pikir kelip shıǵadı. Sonlıqtan Shpengler, jáhán tariyxınıń bir pútinligin hám birligin, ondaǵı «turaqlı hám ulıwmalıqtı» biykarlaydı. Shpengler insaniyat tariyxında segiz mádeniyattı ajıratıdı: egipet, hind, vavilon, qıtay, grek-rim, vizantiya-arab, batısevropalıq hám mayya xalqı mádeniyatların. Ol rus-sibir` mádeniyatınıń payda bolıwın kútedi. Hár bir mádeniy organizm, Shpenglerdiń pikirinshe, belgili bir jasaw múddetine iye (shama menen mıń jıl), onnan keyin ol civilizaciyaǵa aynaladı hám nabıt boladı. Hár bir mádeniyat óziniń tereń mánisine hám tariyxıy processtegi áhmiyetine iye. Tariyxtın mazmunın bolsa ol mádeniyatlardın táǵdirin, janın hám tilin anıqlawda dep túsinedi.
Lokal civilizaciyalar koncepciyasınıń jane bir wákili anglichan tariyxshısı hám sociologı Arnold Toynbi (1889-1975) bolıp, ol tariyxtıń cikllılıǵı tuwralı Danilevskiy hám Shpenglerdiń pikirin rawajlandıradı, tariyxtı dara ózine tan hám salıstırmalı tuyıq civilizaciyalar tariyxının jıyıntıgı sıpatında qaraydı. Civilizaciyalardı «evolyucion tiptegi dinamikalıq dúzilmeler» sıpatında qaray otırıp, Toynbi olardıń hár birinde tariyxıy jasawınıń tórt basqıshın ajıratadı: payda bolıw, ósiw, sınıw hám ıdıraw. Bul tiykarǵı fazalardı ótkennen keyin civilizaciya, qaǵıyda sıpatında, óledi hám ózge civilizaciyalarǵa orın bosatıp beredi.
Civilizaciya, tariyxshınıń pikirinshe, primitiv jámiyetlerden hár qıylı xarakterge iye ayrıqsha jaǵdaylardan kelip shıǵatuǵın «ómirsheń shaqırıqlar» hám olarǵa tabıslı juwaplar nátiyjesinde payda boladı. Bul shaqırıqlar tábiyiy de, insanıy da bolıwı múmkin. Civilizaciyalardıń rawajlanıwının háreketlendiriwshi kúshi dóretiwshi azshılıq bolıp, ol shaqırıqlarǵa tabıslı juwap bere otırıp, izine «inert azshılıqtı» ertedi.
Formaciyalıq hám civilizaciyalıq jantasıwlardı salıstıra otırıp, tómendegi juwmaqlardı shıǵarıwımız múmkin:
1)formaciyalıq jantasıw analiz procesinde pútkil jamiyetti qamtıp aladı hám dıqqattı onıń dinamikasına qaratadı, civilizaciyalıq – jámiyettiń bir bólegin (jeke civilizaciyanı), al jámiyetti ulıwma alganda statikalıq dep qabıllaydı.
2)formaciyalıq jantasıw jámiyet turmısınıń ekonomikalıq faktorlarına ayrıqsha dıqqat awdaradı, al civilizaciyalıq – manawiy faktorlarǵa.
Tariyxtıń mazmunı mashqalası.
Joqarıda atap ótilgenindey, tariyxtıń mazmunı mashqalası tariyx filosofiyasınıń kóplegen baǵdarlarında baslı orınlardıń birin iyeleydi. Sonıń menen bir waqıtta bir katar filosoflar tariyxtıń mazmunı mashqalası oraylıq bolıp tabılatuǵın koncepciyalardı jarattı.
Kórnekli nemec filosofı Karla Yasperstiń (1883-1969) koncepciyasında tariytıń mazmunı tariyxtıń óziniń shegaralarınan tısqarıda dep tastıyıqlanadı. Tariyxtıń mazmunı hám tiykarı pútkil adamzat ushın ortaq bolǵan isenim, ol ajıratpaydı, birlestiredi. Bunday isenimdi adamzatqa hesh bir dúnyalıq yaki milliy din usına almaydı.
Yasperstiń tastıyıqlawınsha, adamzat ushın bunday ortaq isenim tek jáhan tariyxındaǵı «kósherlik waqıtta» payda bolǵan filosofiyalıq isenim ǵana bola aladı. Tariyxka universal mazmun bere alǵan «Kósherlik waqıttı» ol b.e.sh. 800 hám 200-jıllar aralıǵındaǵı dáwirde kóriwdi usınıs etedi. Bul dáwirde bir waqıttıń ózinde áyyemgi grek filosofları, evrey xalqının payǵambarları, Iranda zardushtiyliktiń, Qıtayda konfuciylik hám daosizmnin, Hindistanda buddizm hám jaynizmnin tiykarın salıwshılar háreket etken. «Kósherlik waqıt» dáwiri – bul butparastlıqtı ózgertken dúnyalıq dinlerdiń hám dúnyaǵa mifologiyalıq kóz-qarastı almastırǵan filosofiyanıń payda bolıw dáwiri; bul planetada bir neshe ishley bir-birine jaqın bolǵan kúshli mánawiy ortalıqlardıń bir waqıtta payda bolıw dáwiri. «Kósherlik waqıt» dáwiri adamǵa ózin adam sıpatında seziniwge kómeklesti, onıń ruwxın oyattı, mádeniyat hám ádep-ikramlılıqtıń tiykarlarına tarttı, onıń aldına insannıń jasawınıń mazmunı hám bolmıstıń mazmunı tuwralı sorawdı qoydı. Adamnıń ózin ózi ańlawı, onıń mánawiyatınıń oyanıwı usıǵan shekem lokal, óz-ara baylanıspaǵan mádeniyatlarǵa ajıratılǵan insaniyattıń ulıwmalıq tariyxınıń baslanıwı bolıp tabıldı dep esaplaydı Yaspers. Sol waqıttan baslap insaniyat táǵdiririniń ortaqlıǵına hám iseniminiń birligine húkim etildi, basqasha bolsa adamzat atriyxı katastrofa menen juwmaqlanıwı múmkin. Adamlardı ulıwmalıq (ortaq) mánawiy principler tiykarında birlestiriw, olar ortasında kelisim hám óz-ara túsinisiwdi ornatıwda, Yasperstin pikirinshe, kommunikaciya úlken rol oynaydı, sonlıqtan ol tariyx filosofiyasın kommunikati filosofiya dep ataydı.
Tariyxıy processtiń mazmunı hám baǵdarlanǵanlıǵın amerikalı filosof Frensis Fukuyama da qarap shıǵadı. Ol óziniń «tariyxtıń aqırı» koncepciyasın usınadı. «Tariyxtıń aqırın» ol insaniyattıń eń aqırında jámiyet ham mámlekettin optimal formasın tabıwında kóredi, jámiyetlik ideal bolsa – liberallıq ideyalar hám kóz-qaraslarda, olardıń tiykarında adamnıń barlıq talapları qanaatlandırılıwı, jámiyettiń tiykarǵı qarama-qarsılıqları sheshiliwi kerek. Liberalizm, onıń pikirinshe, jámiyetti shólkemlestiriwdiń racional forması bolıp, al`ternativasına iye emes, sonlıqtan insaniyatqa bul ideologiyanı basqa mámleketlerge tarqatıw hám usılayınsha ulıwmainsanıy mámleket – siyasiy tarawdaǵı liberal demokratiyanı ornatıwdan basqa hesh nárse qalmaydı. Áyne usı insaniyat tariyxınıń mazmunın quraydı dep esaplaydı Fukuyama.
Tariyxtıń mazmunına bolǵan basqa da jantasıwlar orın alǵan. Eger bir filosoflar tariyx hár qanday mazmunnan ajıralǵan, adamlar ushın jumbaq bolıp tabıladı dep esaplap, adamzat keleshegin pessimistlik penen bahalasa (Artur Shopengauer, Yakov Burgxardt), basqaları tariyx waqıyalardıń irracional aǵımı, onı racional túsindirip bolmaydı dep esaplaydı (Fridrix Nicshe,
Eduard Gartman).
Tariyx filosofiyasında tariyxıy progress ideyası áhmiyetli orın iyeleydi.
Progress (lat. Progressus – aldıǵa qaray háreket, tabıs) – bul tómennen joqarıǵa, kemirek jetiliskennen kóbirek jetiliskenge qaray ótiw menen sıpatlanatuǵın rawajlanıw baǵdarı. Progress tuwralı biz pútkil jámiyetke qarata sóz etiwimiz múmkin, onday jaǵdayda biz sociallıq progresti kózde tutamız, yamasa onıń jeke elementleri, strukturası yaki jámiyettiń basqa parametrlerine qarata sóz ete alamız hám bunda biz ilimiy-texnikalıq progress, mánawiy tarawdaǵı progress, bilimlendiriw tarawındaǵı progress, den sawlıqtı saqlaw tarawındaǵı progress hám t.b. iye bolamız. Progress óz mánis-mazmunına kóre qaram-qarsılıqlı, óytkeni onıń keri tárepi - regress, yaǵnıy joqarıdan tómenge, kóbirek jetiliskennen kemirek jetiliskenge ótiw. Insaniyat bir nársege iye bolsa, ekinshi bir nárseni sózsiz joǵaltadı. Alǵa qaray atılǵan hár bir qádem belgili bir artqa taslanǵan qádem de bolıp tabıladı. Sonlıqtan adamzattıń progress yaki regress baǵdarındagı háreketi tuwralı eń ulıwmalıq turǵıdan ǵana sóz etiw múmkin.
Jámiyet tariyxın analizler ekenbiz, kópshilik filosoflardıń tastıyıqlawınsha, búginge shekem ol tiykarınan progress jolınan háreketlenip keldi. Lekin barlıq filosoflar da jámiyetlik progress ideyasına isene bermeydi – olardıń ayırımları progresstiń civilizaciyalar rawajlanıwına unamsız tásiri haqqında sóz etedi. Mısalı, Aurelio Pechchei progesstiń – onıń sózine kóre – bul anarxistlik processtiń qáwipliligin, onıń hesh kanday sırtqı tártipke kónbeytuǵınlıǵın hám alǵa jańa qademlerdi jámiyettiń talapları menen hesh kanday real baylanıslarsız, hátteki planetadaǵı tirishilik iyeleri tásir kórsetetuǵın itimal bolǵan unamsız aqıbetlerin atap kórsetedi. Bul pikirdi
qollap-quwatlaǵan Olvin Toffler de progress institutlardı ıdıratatuǵın, qádiriyatlardı ózgertetuǵın hám biziń turmıslıq tamırlarımızdı quwratatuǵın ózgerisler aǵımın alıp keledidep eskertedi.
Sociallıq progress teoriyasınıń tartıslı máselesi onın ólshemlerin anıqlaw bolıp tabıladı. Prosvetiteli XVII ásir aǵartıwshıları insan aqılın progress ólshemi sanaǵan edi. Keyin ala bunday ólshem dep óndiriwshi kúshler hám óndiris qatnasıqları sanala basladı. Búgingi kúnde progress ólshemi dep sociallıq-siyasiy, ideologiyalıq, gumanistli hám t.b. ólshemlerdi kórsetemiz. Olardıń járdeminde anaw yaki mınaw sociallıq sistemalardıń, siyasiy rejimlerdiń, jámiyetlik háreketlerdiń progressivligin anıqlaw múmkin.
Sonıń menen birge joqarıda atap ótilgen ólshemler jámiyetlik turmıstıń tek jeke táreplerin sıpatlap beredi hám jámiyettegi progress tuwralı bir pútin túsinikti qaliplestirmeydi. Jámiyettiń rawajlanıwınıń ulıwmalıq, yamasa ulıwmafilosofiyalıq ólshemi dep jamiyettiń gumanizaciyası dárejesin, ondagı shaxstıń ornın, onıń mánawiy hám ociallıq erkinligin, onıń materiallıq hám mánawiy talaplarınıń qanaatlandırılıwınıń sarasın esaplaw múmkin bolsa kerek. Bul ólshem anaw yaki mınaw jamiyette insan rawajlanıw ushın qanday imkaniyatlarǵa iye ekenligin kórsetedi. Bul ólshem poziciyasınan hár bir jámiyet qanshelli dárejede shaxstıń huqıq hám erkinlikleri sheńberin keńeytse, onıń ózin-ózi júzege shıǵarıwı, onıń talapların rawajlandırıw hám olardı qanaatlandırıw ushın shárayatlar jaratsa, sonshelli dárejede progressiv ekenligin kórsetedi.
Tákirarlaw ushın sorawlar hám tapsırmalar
1.Jámiyetke berilgen túrlishe jantasıwlardı salıstırıń.
2.Jámiyet sturkturasınıń tiykarǵı elementlerin kórsetiń hám olarǵa sıpatlama beriń.
3.Jámiyettiń qanday kishi sistemaları bar? Olardıń hár birine sıpatlama beriń.
4.Tariyx filosofiyası degen ne hám onın predmeti neden ibarat?
5.Tariyx filosofiyasınıń strukturası qanday?
6.Tariyx filosofiyasınıń qanday funkciyaları bar?
7.Tariyxtıń mazmunın hám baǵdarların túsiniwge bolǵan jantasıwlarǵa qısqasha táriyp beriń.
8.Jámiyet progresi hám regresin qalay túsinesiz?
9.Formaciyalıq jantasıwdıń mánis-mazmunın túsindiriń.
10.Civilizaciyalıq jantasıwdıń mánis-mazmunın túsindiriń.
Ádebiyatlar
1.Davronov Z., Shermuhamedova N., Qahharova M., Nurmatova M., Husanov B., Sultonova A. Falsafa. – Toshkent: TMU, 2019
2.Madaeva Sh., Shermuhamedova N. va boshqalar. Falsafa – o‘quv qo‘llanmasi. – Toshkent: 2019
3.Saifnazarov I. Muxtorov A., Sultanov T., Usmonov F. Falsafa. Darslik. – T.: Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi, 2021.-424 b.
4.Shermuhamedova N. Falsafa. – Toshkent: Idris Abdurauf Nashr, 2021. 667-b
5.Berdimuratova A. Filosofiya. – Nókis, Qaraqalpaqstan, 2010