Filosofiya 10-tema lekciya teksti
.pdfEger shańaraqtıń barlıq aǵzaları óz-ara kelisimge keliwge hám konfliktlerden qashıwǵa umtılsa, onda shańaraqta udayı tınıshlıq hám qáterjamlıq húkim súredi. Lekin buǵan erisiw bir qansha quramalı bolıp tabıladı. Bazıda júzege shıǵıp kiyatırǵan jánjeldiń ushqının óshiriw ushın úlken kúsh salıw kerek boladı. Kópshilik adamlar ádeplilik, múlayımlılıq tek úyden sırtta ǵana zárúr, shańaraq ortalıǵında bolsa shárt emes dep esaplaydı. Lekin bul degeni barlıq múlayım sózlerdı umıtıw degeni emes. «Raxmet», «iltimas», «keshir» kibi sózlersiz jasaw múmkin emes. Sonday-aq, jaqın adamlar múnásebetlerinde intonaciya úlken rol` oynaydı. Ol barlıq múlayım sózlerdi de joqqa shıǵarıwı múmkin. Ápiwayı ǵana gáp shın kewilden hám múlayım esitiliwi múmkin hám kerisinshe, buyrıqtı esletiw múmkin.
Shańaraqtıń hár bir aǵzası bir-biriniń qızıǵıwshılıqların hám talǵamların húrmet qılıwları kerek. Eger er futbol tamashalawdı jaqsı kórse, hayalı bunnan ashıwlanbawı kerek, tap sonday etip eri de hayalınıń qızıǵıwshılıqların esapqa alıwı zárúr. Kóp ǵana jaǵdaylarda ózge hayallarǵa qatnasta álpayım erkek óz hayalı menen ózin pútkilley basqasha tutadı. Oz hayalına qatnasta húrmetsizlik kórsetken erkek, birinshi gezekte ózine húrmetsizlik qıladı, óytkeni «hayalıń – ekinshi yarımıń» dep jónsiz aytılmaǵan.
Álbette, ómirde túrli jaǵdaylar orın aladı, shańaraqta jánjel ulıwma bolmawı múmkin emes, lekin olar tez-tez kelip shıqpawı kerek, jarasqannan keyin bolsa konflikt, onıń sebepleri tuwralı umıtıw kerek.
Shańaraqlıq konfliktlerdiń tiykarǵı sebepleri:
-erli-zayıplılıq múnásebetleri etikasınıń buzılıwı (qıyanet, qızǵanısh);
-psixologiyalıq yaki biologiyalıq (jınısıy) sáykessizlik;
-erli-zayıplınıń átirapındaǵı adamlar (aǵayinler, tanıs-bilisler, doslar) menen nadurıs múnásebetleri;
-bala tárbiyasına qatnaslı hár qıylı poziciyalar;
-ata-analar hám perzentler ortasındaǵı túsinispewshilikler;
-turmıslıq hám finanslıq mashqalalar.
Erli-zayıplılarlıń jánjellerinde ayrıqsha orındı qızǵanısh iyeleydi. Ol payda bolǵanında erli-zayıplı juwmaq shıǵarıwǵa asıqpawı, al bálkim ózine tereń názer salıp, ózin hám óz minez-qulqın obyektiv bahalawları dárkar.
Erli-zayıplı sonı eslerinen shıǵarmawları kerek, hár bir shańaraqtıń óz qıyınshılıqları bar, ómirde derlik hesh qashan ulıwma ókpe-giynelersiz, bazıda bolsa jánjellersiz múmkin emes. Jaqın adamlardıń jánjelleri belgili dárejede «stakan ishindegi boran», yaǵnıy arzımaǵan sebeplerge kóre júzege keledi. Kóbinese jaqın adam tárepinen jetkizilgen qapagershilik ol tárepinen shańaraq ómirine alıp kirilgen quwanıshlardan sonshelli kishkene bolıp, oǵan ótkir reakciya qılıw hám soqqı menen juwap beriwge arzımaydı. Súyiklisin jamanlıqtı esten shıǵarǵan halda keshiriw qábileti - erli-zayıplınıń joqarı ádep-ikramlılıq mádeniyatı, shańaraqlıq párawanlıq hám baxıtsaadattıń tiykarlarınan biri bolıp tabıladı.
Shańaraqlıq konfliktler hár qıylı sebep hám báhánelerden kelip shıǵadı. Lekin olardıń negizinde erli-zayıplınıń olardıń shaxsiy mádeniyatınıń dárejesinen, tárbiyasınan, ádep-ikramlılıq itiqatlarınan kelip shıǵatuǵın hár qıylı ádep-ikramlılıq poziciyaları jatadı. Olardıń júzege keliwine konkret báháne, ádette, hár qıylı turmıslıq jaǵdaylar, nastandart minez-qulıq, erli-zayıplınıń bir-biriniń keńeslerine hám qálewlerine itibarsızlıǵı bolıwı múmkin.
Konfliktlerdiń tiykarında obyektiv qıyınshılıqlar da bolıwı múmkin: jumıs kúninen talıǵıw, nervtiń sharshawı, úzilis. Erli-zayıplı ókpelesti. Konflikttiń ózi turmıslıq shárayatlardıń jetik emesliginen kelip shıǵadı. Ol shańaraqlıq baylanıslar ushın qáterli emes. Bunday jánjeller tuwralı «Tańǵa shekem ótip ketedi» delinedi.
11
Basqa gáp, eger kelispewshilik erli-zayıplınıń biriniń pikirinshe ekinshiniń nenidur qılıwı, óz minez-qulqın ózgertiwi, qanday da bir ádetlerinen waz keshiwi, ómirdegi baǵdarların ózgertiwi zárúr bolsa hám t.b. Bir sóz benen aytqanda minez-qulqın ózgertiwdi talap etiwshi mashqala qoyılǵan. Kóbinese másele dilemmaǵa barıp taqaladı: tárepin alıw yaki tárepin almaw, shańaraq ushın ulıwmalıq minez-qulıq baǵdarın islep shıǵıw yaki islep shıqpaw.
Pútkilley kútilmegen konfliktler de boladı, olar tuwralı «basıńa qar jawǵan» delinedi. Shańaraqlıq mádeniyattıń dárejesi de áyne adamlardıń konfliktlerden qalay shıǵıwında, olardı qalay saplastırıwında kórinis tabadı. Shańaraqta lázzetlenip jasaw kerek, lekin bul ómirde qıyınshılıqlarsız, birin-biri hesh bir qapa qılmaw múmkin degeni emes.
Shańaraqlıq múnásebetlerdgi mańızlı nárse – bul bir-birine urısqanda, eskertiq bergende insanıy qádir-qımbatın jerge urmaw. Urısıw, eskertiw, hátteki ol ádalatlı bolǵanda de, tek óz-ara jeke qalǵanda aytılıwı kerek. Jánjeldiń mánisine jaqın adamlardı (aǵayinlerdi, doslardı) aralastırmaw kerek. Biyganalardıń erli-zayıplı ortasındaǵı múnásebetlerge, ásirese olar keskinleskende, aralasıwı maqsetke muwapıq emes. Júz bergen qubılıstı erli-zayıplılar ózleri oylap kórip, hár qıylı jaǵdaylardı ólshep kóriwleri zárúr. Bunıń ushın bolsa olar ekewi qalıwı zárúr, hám kóbinese sonıń ózi de eski múnásebetlerdi tiklawge jetkilikli boladı, óytkeni birge jasaǵan jıllar erlizayıplını kóplegen jipler menen baylap qoyadı.
Lekin konfliktlerdiń sebeplerin biliw jeterli emes, áhmiyetlisi olardıń paytında ózin tutıwǵa urınıw bolıp tabıladı. Bunıń ushın tartıs mádeniyatınıń bir neshe qaǵıydalarına ámel qılıw zárúr:
-Jeńip shıǵıwǵa umtılmaslıq, óytkeni seniń jeńisiń – súygen adamıńnın jeńilisi. Shańaraq ushın qolaylısı bolsa konflikttiń maqsetin ózgertiw, yaǵnıy tartısta ózińizdiń haq ekenligińizdi dálillew emes, al bálkim turmıs joldasıńızdı konfliktti keltirip shıǵarǵan is-háreketti qılmawǵa úndew bolıp tabıladı.
-Shańaraqlıq tartısta turmıs joldasıńızǵa húrmetti saqlaw, hátteki ókpe, qızǵanısh, ashıw paytında da jaqında ǵana onıń siz ushın eń qımbatlı adam bolǵanın umıtpaw;
-Shańaraqlıq ókpelerdi, giynelerdi tez umıtıw, jamanlıqlar qanshelli tez umıtılǵan sayın, shańaraq ta sonshelli párawan boladı;
-Ózińnen erterek hám rasın soraw - siz ushın neniń haslı qádiriyat ekenligin. Sonda júzege kelgen jaǵday nervti qozdırıw ushın júdá kishkene báháne ekenligin hám onıń erteńine erli-zayıplınıń ózlerine kúlkili bolıp túyiliwi múmkinligin anıqlaysız.
Shańaraqlıq múnásebetler etikası birinchi gezekte bir-birine bolǵan kishipeyillikti, álpayımlıqtı, ádeplilikti, húrmet-izzetti kózde tutadı. Eri hayalınıń xarakterindegi, kiyiniwindegi kemshiliklerdi, perzent tárbiyasındaǵı metodlardı, onıń dosların udayı da kritikalay bermewi zárúr. Hayalı da óz erine qatnasta kishipeyillik, ádeplilik, húrmet-izzetti saqlaǵan halda, onı perzentleri aldında kritikalamawı, jánjellespewi, eriniń pikirine qulaq asıwı dárkar.
Múnásebetlerdi anıqlaw paytında ironiyaǵa, keketiwge jol qoymaw kerek, óytkeni bul nárse qarsı tárepten qorlanıwdı hám juwap sıpatında qarsılıqtı keltirip shıǵaradı. Sonday-aq, agressiv, buyrıq hám ınjıqlıq intonaciyaları da negativ qabıl qılınadı. Keskin hám qopal sózler, hátteki olar jawız, qáhárli maqsette aytılmaǵan bolsa da, insannıń dilin qattı awırtadı hám onıń dilinde uzaq waqıtqa jaǵımsız iz qaldıradı. Dawlasıw, tartısıw paytında úshinshi shaxslardıń pikirlerine múrájat etpew dárkar. Dostana sáwbet paytında erli-zayıplınıń biriniń anasınıń oy-pikirlerin keltiriwdiń ózi tınısh, múlayım tartıstı da jánjelge aylandırıp qoyıwı múmkin.
12
Óz-ara dawalar, qanshelli orınlı bolmasın, hár qanday názik tuyǵılardı óltiriwge qábiletli. Dawa kimge qılınıp atırǵan bolsa, ol, sanasız ráwishte ózin ayıplawshıdan jıraq tutıwǵa umtıladı, sonıń ushın tez-tez ańlatılatuǵın dawalar múnásebetlerdiń úziliwine alıp keliwi múmkin.
Jaqsı tárbiya tiykarları balalıqta qáliplestiriledi, biraq eger ata-analar perzentlerinen ózleri hesh qashan orınlamaytuǵın nárselerin talap qılatugın bolsa, onda olardıń qálegen nátiyjelerine erisiwi nagúman. Ata yaki ana óz perzentine qanshelli ádepsiz, uyat sozlerdi aytıw orınsız, ádepsiz bolatuǵınlıǵın atap kórsetpesin, eger olardıń ózleri jánjellesken payıtlarında qopal, uyat gáplerdi paydalanatuǵın bolsa, perzent bunı hesh qashan qabıl qılmaytuǵınlıǵı anıq. Balalarǵa ózleri ushın abıroylı, húrmetli bolǵan insanlarǵa eliklew tán bolıp tabıladı. Bunday insanlar bolsa balalar ushın birinshi gezekte onıń ata-anaları bolıp tabıladı.
Shańaraqta bir neshe perzent ulǵayıp atırǵanda aǵa-ini hám apa-sińliler ortasında álpayım, ádepli hám dostana múnásebetler ornatılıwı kerek. Bul múnásebetler bolsa ata-analar barlıq perzentlerin bir qıylı jaqsı kórip, barlıǵına teńdey múnásebet qılǵanlarında, birin ekinshisinen abzal esaplamaǵanlarında ǵana ornatılıwı múmkin.
Perzentler ósip ulǵayadı, hám áste-aqırın «qıyın» dep atalatuǵın dáwir de jetip keledi. Ilgeri jaǵımtay hám mómin-qabıl bolǵan perzent endi bolsa keskin, jabıq, qopal bolıp qaladı. Lekin, eger ata-ana balasına dostana múnásebet qılsa, onı húrmet etse hám onıń menen óz pikirlerin ortaqlassa, paydalı hám aqıllı másláhátler berse, ózleri de perzentlerinen másláhátler sorap tursa, onda shańaraqta tınıshlıq hám óz-ara túsinisiw orın aladı.
Shańaraq hám nekeniń ádep-ikramlılıq negizleriniń jaslar tárbiyasına tásiri
Neke hám shańaraqtıń bekkemligi jaslardıń shańaraqlıq turmısqa tayarlıǵına baylanıslı boladı hám nekege sociallıq hám individual kóz-qaraslar sisteması sıpatındaǵı múnásebet shańaraqlıq turmısqa bolǵan pozitiv múnásebetti belgilep beredi.
Jaslardı shańaraqlıq turmısqa tayarlaw, olardıń shańaraq hám nekeniń shaxsiy hám sociallıq turmıstaǵı, jámiyet, millet táǵdirindegi ornın durıs ańlawın qáliplestiriw salmaqlı milliy mashqalalardıń biri bolıp tabıladı.
Shaxstıń qáliplesiwi kóz-qarasınan jaslardıń nekege kiriwge psixologiyalıq tayarlıǵınıń mańızlı noqatı onıń óz is-háreketleri, yaǵnıy neke hám shańaraq múnásebetlerin tártipke salıwshı huqıqıy qaǵıydalar sistemasına qoyǵan alǵashqı qádeminiń mánisi ústinen oylanıwı bolıp tabıladı. Shaxstıń dáslepki sociallasıwı procesinde júzege kelgen neke túsinigi menen ol óziniń keleshek shaxsiy ómirinde toqnasatuǵın talaplar ortasında qarama-qarsılıqlardıń pútkil bir sisteması orın alǵan.
Shańaraq óspirimlerdiń minez-qulqı hám tańlawına kútá úlken tásir kórsetedi.
Kópshilik óspirimler óz ata-analarınan másláhát alıwdı hám olardıń qollapquwatlawların qáleydi. Biraq ayırım ata-analar ǵana óz perzentleri menen sorawlardı talqılawǵa tayar, kópshiligi bolsa ósip kiyatırǵan perzentlerine qanday maǵlıwmatlardı beriw kerekligin anıq kóz aldına keltire almaydı. Nátiyjede, bir qatar sebeplerge kóre, búgingi kúnde óspirimlerde shańaraqtıń deformaciyalanǵan, buzılǵan obrazı qáliplesedi. N.I.Shevandrin jas áwladlarda neke-shańaraq múnásebetlerine qatnasta naadekvat kórsetpelerdiń qáliplesiwiniń tómendegi faktorların ajıratadı: ata-ananıń ádepsiz minez-qulqı (alkogolizm, deviant minez-qulıq); tolıq bolmaǵan shańaraq; ataananıń óz perzentleri tárbiyası tuwralı bilim hám kónlikpeleriniń qanaatlanarsız dárejesi; ata-ana ortasındaǵı negativ múnásebetler; shańaraqtaǵı konfliktli múnásebetler; aǵayinlerdiń shańaraq islerine hám perzent tárbiyasına aralasıwı.
13
Z.Mateychiktiń atap ótkenindey, shańaraqta áke yaki ananıń bolmawı perzenttiń sociallıq tayarlıǵındaǵı salmaqlı kemshilik bolıwına qaramastan, bazıda buzılǵan, unamsız, jiyirkenishli úlgilen kóre áke yaki anasız bolǵan jaqsıraq.
Shańaraq psixologiyası boyınsha nemec izertlewshisi Linda Anzorg «Óz ataanalarınıń minez-qulqındaǵı unamsız aspektlerdi qabıl qılǵan jaslar turmısta basqalarǵa qaraǵanda kóbirek qıyınshılıqlardı basınan keshiredi: olardıń shańaraqlıq turmısları sonnan baslanadı, olar shańaraqta jasaw iskusstvosına úyreniwden aldın múnásebetler qurıwǵa úyreniwleri zárúr boladı. Qayta tayarlaw bolsa adamnıń ózinen de, onın átirapındaǵılardan da qosımsha kúshlerdi talap qıladı. Derlik barlıq ata-analar «perzentlerin jaqsı turmısqa tayarlawdı» qáleydi, lekin konkret analizler sonı kórsetedi, kópshilik perzentler óz turmıslarınıń basında naqolay awhalda turadı».
V.A.Sısenko shańaraqlıq turmısqa tayarlıqtıń tómendegi tiykarǵı principlerin kórsetedi: ádep-ikramlılıq (nekeniń, perzentlerdiń hám t.b. qádir-qımbatın ańlaw); psixologiyalıq (nekege kiriw ushın zárúr bolǵan psixologiyalıq bilimler jıyıntıǵı); tálimiy (perzentlerdi tárbiyalaw kónlikpeleri hám qábiletleri); sanitariyalıq hám gigienalıq (neke hám shańaraq gigienası); ekonomikalıq hám xojalıq-turmıslıq.
Solay etip, jaslardı shańaraqlıq turmısqa tayarlaw ata-analar, oqıtıwshılar, teńlesler, ózge adamlar, mádeniyat hám ǵalaba xabar quralları menen keń óz-ara tásirler toplamı bolıp, olardıń nátiyjesinde shańaraqlıq múnásebetlerdiń ózgesheliklerin ańlaw, sáykes ráwishtegi sezimlerdi rawajlandırıw, neke hám shańaraqqa tayarlıq penen baylanıslı túsiniklerdiń, kóz-qaraslardıń, itiqatlardıń, ádetlerdiń qáliplesiwi júz beredi.
Jaslardı nekege shekemgi tárbiyalawdı ámelge asırıwǵa V.A.Suxomlinskiy úlken úles qosqan. V.A.Suxomlinskiydiń sózlerine kóre, shańaraqlıq tárbiya jámiyettegi jas áwlad tárbiyasınıń forması sıpatında óz ishine ata-analardıń, shańaraq aǵzalarınıń maqsetke baǵdarlandırılǵan is-háreketlerin hám kúndelik turmıstıń, shańaraqlıq múnásebetlerdiń obyektiv tásirin óz ishine aladı. Shańaraqlıq tárbiya tájiriybesin analizley otırıp, pedagog «Shańaraq ondaǵı ata-analar hám perzentler ortasındaǵı orın alǵan múnásebetler menen birge intellektual, ádep-ikramlılıq, estetikalıq hám fizikalıq tárbiyanıń jańa mektebi» ekenligin kórsetti. V.A.Suxomlinskiy shańaraqtıń perzentlerdiń ádep-ikramlılıq tuyǵıların tárbiyalawdıń baslawısh mektebi bolıwı, yaǵnıy ádep-ikramlılıq principler hám koncepciyalardıń qáliplesiwinde qatnasıwı hám ádep-ikramlılıq tuyǵılardı rawajlandırıwı, ádep-ikramlılıq itiqatlardı islep shıǵıwı, minez-qulıq kónlikpeleri hám ádetlerdi qáliplestiriwi lazımlıǵına tereń isengen. Nekege shekemgi tálimge V.A.Suxomlinskiydiń qosqan úlken úlesleriniń biri muhabbatqa hám shańaraqlıq turmısqa mánaviy-ádep-ikramlılıq tayarlıqtı tárbiyalaw teoriyası bolıp tabıladı. Pedagog óziniń «Ulıma xatlar» shıǵarmasında barlıq jas jigitqızlarǵa múrájat etedi: «Muhabbat – bul insanıylıqtıń eń qattı qol imtixanı. Insan qádir-qımbatına tereń húrmet-izzetsiz haqıyqıy insanıy muhabbat bolıwı múmkin emes».
Jaslardı shańaraqlıq turmısqa oqıtıw óz ishine tómendegi tayanısh aspektlerdi aladı:
-Ulıwmasociallıq, ol neke hám shańaraq múnásebetleri hám demografiya tarawındaǵı mámleket siyasatın, shańaraqtıń áhmiyetin, ideologiyalıq qádiriyatlardı, erli-zayıplı hám ata-ananıń sociallıq rollerin ashıp beredi.
-Ádep-ikramlılıq, ol óz ishine tómendegi ádep-ikramlılıq sıpatlardı tárbiyalawdı aladı: basqa jınıs wákilleri menen óz-ara qarım-qatnas, doslıq, anaǵa, ákege, úlkenlerge hám kishilerge húrmet, perzent tárbiyasınıń zárúrligi, juwapkershilik, hadallıq, qanaat, jaqsılıq, nekeniń ádep-ikramlılıq tiykarların ańlaw hám saqlaw,
14
shańaraqtaǵı múnásebetler, nekeniń ádep-ikramlılıq tiykarı sıpatında muhabbattı; óz eri (hayalı), shańaraǵı, perzentleri aldındaǵı parız, intim múnásebetler mádeniyatın, ideal er hám hayal, ata-ana haqqındaǵı tuwrı kórsetpeler.
-Huqıqıy: neke tuwralı nızamshılıq tiykarları, shańaraq kodeksiniń eń áhmiyetli qaǵıydaları menen, erli-zayıplınıń bir-birine, perzentlerine hám jámiyetke qatnasındaǵı minnetleri menen tanıstırıw.
-Psixologiyalıq: shaxs koncepciyası hám jaslar arasındagı shaxslararalıq múnásebetler psixologiyasınıń, neke hám shańaraqtıń psixologiyalıq tiykarlarınıń ózgeshelikleri, basqa adamlardıń psixologiyasın túsiniw qábileti, neke hám shańaraqlıq turmıs ushın zárúr bolǵan sezim-tuyǵılardı rawajlandırıw, qarım-qatnasıq kónlikpelerin qáliplestiriw.
Tálim hám shańaraqlıq tárbiya tarawındaǵı qánigelerdiń kópshiligi neke hám shańaraqtıń turaqlı orın alıwının tiykarǵı shártleriniń biri adamlardıń ádep-ikramlılıq ruwxı, sonıń qatarında, ádep-ikramlılıq ólshemlerden belgili dárejede xabardar bolıwı dep esaplaydı.
Usı jaǵdaydıń shubhasızlıǵı anıq. Haqıyqatında da, insannıń ádep-ikramlılıq sanasınıń rawajlanıwı dárejesi kóp aspektten onıń shańaraqtaǵı iskerligi hám minezqulqın belgileydi. Jaslardıń jetikligi birden júz bermeydi hám kóp ǵana faktorlarǵa baylanıslı.
Birinshi faktor er hám hayal, keyin bolsa áke hám ananıń rolin oynawǵa psixologiyalıq tayarlıq hám qábiletke bolǵan zárúrlik bolıp tabıladı. Hár bir sociallıq rol` óz atqarıwshısı menen baylanıslı belgili bir shamalawlardı óz ishine aladı. Solay etip, er hám hayaldıń roline tayarlıq, bul shamalawlar (yaǵnıy huqıq hám minnetler) tuwralı anıq biliwdi hám olardı orınlawdı qálewdi ańlatadı.
Juwapkershilikti aqılǵa muwapıq bólistiriw shańaraqlıq turaqlılıqtıń faktorı bolıwı múmkin. Bunnan tısqarı, eri hám hayalı ortasındagı óz-ara múnásebetler quramındaǵı funkcional-rolli muwapıqlastırıw jaslar ushın nekeden aldıńǵı tálimdi talap etedi. Jaslar shańaraqlıq turmıs ushın zárúr bolǵan málim bir bilim hám kónlikpelerge iye bolıwı kerek. Solay etip, atap ótiw kerek, kóplegen jaslar erlizayıplınıń sociallıq funkciyaların ámelge asırıwǵa psixologiyalıq hám texnologiyalıq aspektten tayar.
Jas áwladtı nekeden aldın tárbiyalawda V.A.Suxomlinskiy anaǵa bolǵan muhabbat hám tereń húrmetti tárbiyalawdı, ideal shańaraqlı adam koncepciyası hám túsiniklerin islep shıǵıwdı, nekege kiriw jasın, muhabbatqa ıqtıyatlıq penen múnásebette bolıw hám ashıqlardıń minez-qulıq mádeniyatın, jaslardı tárbiya tiykarları menen tanıstırıwdı, áke hám ana, er hám hayaldıń rollerin atqarıwǵa tayarlawdı mańızlı dep bildi. Bunda eń nátiyjeli usıl ata-analar hám shańaraqtıń basqa aǵzalarınıń
úlgisi dep esapladı.
Shańaraqtılq turmısta bunday tálim hám tárbiya ushın imkaniyatlar sheksiz. Bala er jetiwge meyil, hám siz oǵan «úlken» bolıwǵa járdem beriwińiz kerek hám oǵan onıń «júdá kishkene» ekenligin atap kórsetpew kerek. Hátteki kishkene balalar da ózleriniń quwırshaqların toydırıp ǵana qoymastan, al úlkenler menen dásturxan jasawı, dúkannıń qasında úlkenlerdi kútiwi yamasa dúkanǵa «shiyrinlik» ushın barıwı emes, al bálkim úlkenler menen barlıq zárúr nárselerdi satıp alıwları múmkin (itimal, shiyrinlikler de satıp alıwları múmkin) hám tek ǵana ákesi tárepinen ońlanǵan oyınshıq yaki anası tárepinen tigilgen kóylek penen maqtanıw emes, al bálkim olar menen birgelikte bunı ámelge asırıwı kerek. Úlkenler qızılaqtıń quwırshaqları menen «salmaqlı» oynaǵanın kórip, ádette, kewilleri jumsaradı, lekin quwırshaq-bópeni qalay oraw, juwındırıw, qalay awqatlandırıw kerekligin, qanday qılıp kishkene inisi yaki
15
sińlisin kútiwde haqıyqıy hám qımbatlı járdem kórsetiwge yaki waqıt taba almaydı, yaki zárúr emes dep esaplaydı. «Sonday-aq shańaraq sonshelli tez-tez úydi tazalaw menen bánt pe?» dep soraw qoyadı D.N.Isaev hám V.E.Kagan… Olardıń sózlerine kóre, kóbinese bılay delinedi: «Siz seyilge barasız, men bolsa tazalayman» - hám bala qaytıp kelgeninde onıń bólmesi yaki múyeshi tazalıqtan jaynap turadı. Sonısı tańlanarlı emes, bazı bunday «sabaqlar» ananıń udayına balanıń bólmesin tazalap turıwına, onı ózi qılmaganı ushın urısıwına hám bunı balanıń ózi islemegeni ushın uyaltırıwǵa alıp keledi. Aqıbetinde bólmeni tazalaw menen unamsız emociyalar ortasındagı baylanıslardı úziw ushın kóp waqıt kerek boladı. V.V.Boyko shıǵarmalarında balalarǵa bolǵan muhabbattı tárbiyalaw reproduktiv is-háreketlerdiń kórsetkishleriniń biri ekenligi hám tiykarınan sanasız kórsetpeler menen anıqlanatuǵınlıǵı ashıp beriledi.
Bul kórsetpelerdiń járiyalanǵan pikirlerge qayshılıǵı sáykes ráwishte balalardıń qálengen hám haqıyqıy sanı ortasındaǵı parıqlarǵa alıp keliwi múmkin. Qızlar táliminde analıqqa adekvat kórsetpelerdi tárbiyalaw ayrıqsha áhmiyetke iye.
Jaslardı shańaraqlıq turmısqá tayarlaw procesinde bir qatar faktorlarǵa baylanıslılıq kórinis tabadı, olardan biri shaxsiy shańaraqlıq baǵdardı qáliplestiriw ushın tiykar bolǵan ata-ana shańaraǵı. Solay etip, juwmaq shıǵarıwımız múmkin, eger bala basqa shańaraqlarda kórgen nárselerine qayshı keletuǵın óz ata-analarınıń antisociallıq minez-qulqına, áwmetsizligine baǵdarlanǵan bolsa, onda onıń sociallasıwında qıyınshılıqlar júzege keledi. Shańaraqta alınǵan maǵlıwmatlar jámiyette qabıl qılınǵan qádiriyatlar hám normalardan parıqlanıwı múmkin hám hátteki olarǵa qayshı keledi. Qaǵıyda sıpatında, shańaraq balalarǵa beriletuǵın ózine tán sociallıq baǵdarlanǵanlıqtı qáliplestiredi. Búgingi kúnde jas áwladtı sociallastırıwdıń eń belsendi dáwiri dástúriy qádiriyatlardıń joq bolıp ketimenen birgekeship atırǵan ekonomikalıq hám siyasiy turaqsızlıq shárayatında keshpekte. Hám áyne sonıń ushın sociallıq ózgeris shárayatında shańaraq jańa qádiriyatlar hám minez-qulıq normaların jaratıwda nátiyjeli qural bolıwǵa shaqırıladı.
Qadaǵalaw ushın sorawlar hám tapsırmalar
1.Aksiologiya degen ne hám onıń tiykarǵı predmeti qanday?
2.Qádiriyatlar degen ne?
3.Qádiriyatlardıń qanday klassifikaciyaları bar?
4.Qádiriyatlardıń insan hám jámiyet turmısındaǵı ahmiyeti qanday?
5.Neke hám shańaraq degen ne?
6.Neke nelerge tiykarlanadı?
7.Neke hám shańaraq múnásebetleriniń júzege keliwi hám tariyxıy rawajlanıwın túsindiriń.
8.Jámiyet buwını sıpatında shańaraq qanday rollerdi atqaradı?
9.Shańaraqlıq múnásebetler etikasınıń tiykarǵı principlerin kórsetiń.
10.Shańaraqtaǵı konfliktlerdiń tiykarǵı sebepleri nede?
11.Sizińshe, balalıqtaǵı tárbiya neke hám shańaraq múnásebetleriniń tabıslılıǵına qanday tásir kórsetedi?
12.Jaslardı neke hám shańaraqqa tayarlawda qanday mashqalalar bar dep esaplaysız?
13.Sizińshe, neler zamanagóy basqıshta neke hám shańaraqtıń turaqlı jasawınıń shártleri esaplanadı?
Ádebiyatlar
16
1.Davronov Z., Shermuhamedova N, Qahharova M, Nurmatova M, Husanov B, Sultonova A. Falsafa. – Toshkent: TMU, 2019
2.Madaeva Sh. Shermuhamedova N. va boshqalar. Falsafa – o‘quv qo‘llanmasi. – Toshkent: 2019
3.Saifnazarov I. Muxtorov A., Sultanov T., Usmonov F. Falsafa. Darslik. – T.: Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi, 2021.-424 b.
4.Shermuhamedova N. Falsafa. – Toshkent: Idris Abdurauf Nashr, 2021. 667-b
5.Berdimuratova A. Filosofiya. – Nókis, Qaraqalpaqstan, 2010
17