Filosofiya 15-tema lekciya teksti

korrupciya jaǵdaylarına qaratılǵan materiallardı nızamshılıqta belgilengen tártipte ǵalaba xabar qurallarına usınıs etedi;

ministrlikler hám mákemelerdiń korrupciyanıń aldın alıw hám oǵan qarsı gúresiw tarawındaǵı iskerligin muwapıqlastıradı, mámleket organlarınıń ǵalaba xabar qurallarınıń, puqaralıq jámiyeti institutlarınıń usı máseleler boyınsha nátiyjeli sherikligin shólkemlestiredi;

atqarıwshı hákimiyat hám xojalıq basqarıwı organları hámde olardıń lawazımlı shaxsları qararlarında korrupciya belgileri anıqlanǵan jaǵdaylarda olardıń orınlanıwın toqtatıw yaki biykarlaw haqqındaǵı kórip shıǵılıwı májbúriy bolǵan usınısnamalar kiritedi.

Ózbekstan Respublikası Korrupciyaǵa qarsı gúresiw agentligi nızamshılıqqa muwapıq basqa wákillikleri de ámelge asırıwı múmkin.

Korrupciyaǵa qarsı gúresiwdiń shólkemlesken-huqıqıy hám qarjılıq mexanizmlerin jetilistiriw, bul processlerge jámiyetshilikti qamrap alıw hámde korrupciyanıń aldın alıw boyınsha mákemeler aralıq birge islesiw nátiyjeligin asırıw maqsetinde 2021-jıl 7-dekabr kúni Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Ózbekstan Respublikası Korrupciyaǵa qarsı gúresiw agentligi iskerligin jánede jetilistiriw boyınsha qosımsha ilajlar haqqında»ǵı PQ-34-san qararı qabıl etildi. Usı qarar menen Korrupciyaǵa qarsı gúresiw agentligine qosımsha wazıypalar júkletilgen bolıp, oǵan júkletilgen wazıypalardı ámelge asırıw boyınsha ilajlardı qarjılandırıwǵa kómeklesiwshi, yuridikalıq shaxs statusına iye bolmaǵan

Jámiyetshilik qadaǵalawdı rawajlandırıw fondı shólkemlestirildi.

«Korrupciyaǵa qarsı gúresiw haqqında»ǵı nızamınıń 28-statyasında korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıqlar haqqındaǵı informaciyanı beriwshi shaxslardı hám olardıń jaqın tuwısqanların qorǵaw máseleleri ayrıqsha belgilep qoyılǵan.

Korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıqlar haqqındaǵı informaciyanı beriwshi shaxslar hám olardıń jaqın tuwısqanları mámleket qorǵawında boladı.

Korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıqlar haqqında xabar beriwshi shaxslar haqqındaǵı maǵlıwmatlar xızmet sırın shólkemlestiredi hámde tek ǵana nızamda belgilengen jaǵdaylarda hám shaxstıń óziniń, sonday-aq korrupciyaǵa qarsı gúresiw boyınsha iskerlikti ámelge asırıwshı organ baslıǵınıń jazba ruxsatı tiykarında áshkaralanadı.

Korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıqlar haqqında xabar beriwshi shaxslardıń hám olardıń jaqın tuwısqanlarınıń ómirine hám densawlıǵına haqıyqıy qáwip, olarǵa zorlıq isletilgenligin, olardıń mal-múlki joq etilgenligi yaki ziyan jetkizilgenligin tastıyıqlawshı, jeterli tiykarlar bar bolǵan jaǵdayda, korrupciyaǵa qarsı gúresiwdi ámelge asırıwshı organlar “Jábirleniwshilerdi, gúwalardı hám jınayat procesiniń basqa qatnasıwshıların qorǵaw haqqında”ǵı Ózbekstan Respublikası nızamına muwapıq olardı qorǵaw boyınsha zárúr sharalar kóriwi shárt.

Korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıqlar haqqındaǵı maǵlıwmattı beriwshi shaxslardıń hám olardıń jaqın tuwısqanlarınıń huqıqları hám nızamlı máplerine korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıq haqqında xabar etilgenligi sebepli basım qılıwǵa, sonday-aq jumıs beriwshi tárepinen olardıń miynetke tiyisli huqıqları buzılıwına jol qoyılmaydı hámde bul nızamǵa kóre juwapkershilikke sebep boladı.

Korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıqlar haqqındaǵı xabar beriwshi shaxslardı xoshametlew Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesi tárepinen belgilengen tártipte ámelge asırıladı.

Usı statyanıń qaǵıydaları korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıqlar haqqında bile turıp jalǵan maǵlıwmat Bergen shaxslarǵa qarata qollanılmaydı, olar bunday huqıqbuzarlıq ushın nızamǵa muwapıq juwapker boladı.

Nızamnıń usı normasın ámelge asırıw maqsetinde 2020-jıl 31-dekabrde Ózbekstan Respublikası Ministrler Kábinetiniń «Korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıq haqqında xabar bergen yaki korrupciyaǵa qarsı gúresiwge basqa tárizde kómeklesken shaxslardı xoshametlew tártibi haqqındaǵı nızamdı tastıyıqlaw haqqında» 829-sanlı qararı qabıl etildi. Usı nızamda tómendegi tiykarǵı túsinikler qollanıladı:

Korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıq haqqında xabar bergen yaki korrupciyaǵa qarsı ǵúresiwde basqa tárizde kómeklesken shaxslar- puqaralar, puqaralıǵı bolmaǵan shaxslar, mámleketlik emes shólkemler yaki kommerciyalıq emes shólkemlerdiń yamasa mámleket organınıń, mámleket qatnasındaǵı shólkemniń yaki puqaralardıń ózin-ózi basqarıw organı xızmetkeri;

Korrupciyaǵa qarsı gúresiwde belsendi qatnasıw - tayarlıq kórilip atırǵan, islenip atırǵan yaki islengen korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıq haqqında xabar beriw yamasa korrupciyaǵa tiyisli jınayatlardı islegenligi ushın nızam hújjetlerine muwapıq qıdırıw járiyalanǵan shaxslardı tabıwda járdem kórsetiw;

Korrupciyaǵa qarsı gúresiwge basqa tárizde kómeklesiw- korrupciyaǵa tiyisli jınayatlardı tergew, onı ashıwda áhmiyetge iye bolǵan dáliller haqqında huqıqtı qorǵawshı organlarǵa xabar beriw yaki bunday qatlamdaǵı jınayatlardı tergew qılıw yamasa tez qıdırıw ilajların ótkeriwde tikkeley kómeklesiw.

Sonday-aq, tómendegiler korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıq haqqında xabar bergen yaki korrupciyaǵa qarsı gúresiwge basqa tárizde kómeklesken shaxslardı xoshametlewdiń tiykarǵı wazıypaları esaplanadı:

Jámiyette korrupciyanıń barlıq kórinislerine qatań múnásibetti qáliplestiriw hámde usı tarawda mámleket siyasatınıń nátiyjeli ámelge asırılıwın támiyinlew;

korrupciyaǵa tiyisli jınayatlardıń barlıq waqıt profilaktikasın támiyinlew, oǵan imkan berip atırǵan sharayatlardı óz waqtında anıqlaw hám saplastırıw;

xalıqtıń korrupciyaǵa qarsı gúresiwdegi iskerligin jánede asırıw hámde olardı usı tarawǵa qosıp atırǵan úlesi ushın múnásip xoshametlew.

Xoshametlew nızamlılıq, ádalatlılıq, áshkaralıq, puqaralardıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerine ámel etiw hámde olardıń jeke qáwipsizligin

támiyinlew hám usınıs-tileklerin esapǵa alıw principleri tiykarında ámelge asırıladı.

Usı nızam talapları tómendegi shaxslarǵa qollanılmaydı:

Lawazımlı shaxslar, sonday-aq, «Тez-qıdırıw iskerligi haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası nızamına muwapıq tez qıdırıw iskerligin ámelge asırıwshı organlarǵa sır bolǵan tiykarda kómeklesiwshi shaxslar;

Nızam hújjetlerine muwapıq korrupciyaǵa tiyisli jınayatlar haqqında otız sutka dawamında óz ıqtıyarı menen arız etken yaki korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıqlardı tikkeley islegen shaxslar.

Xoshametlew bir mártelik pul sawǵası, minnetdarshılıq yaki estelik sawǵa formasında belgilenedi.

Usı nızam menen Ózbekstan Respublikasınıń Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodeksi 611, 1931 hám 1932-statyalarında kórsetilgen huqıqbuzarlıq hám Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksi 167-statyasınıń ekinshi bólimi «g» bánti, 168-statyasınıń úshinshi bólimi «v» bánti, 1929 hám 19210, 205, 209 — 214statyaları, 243-statyasında belgilengen jınayatlardı lawazım dárejesinen paydalanǵan halda islew hámde 301-statyasında kórsetilgen jınayatlar názerde tutılǵan.

Korrupciyaǵa tiyisli jınayatlardı anıqlaw hám áshkaralaw menen baylanıslı tez-qıdırıw ilajların hámde processual háreketlerdi ámelge asırıwshı organlar - Ózbekstan Respublikası Bas prokuraturası, Mámleket qáwipsizlik xızmeti, Ishki isler ministrligi, Bas prokuratura janındaǵı Ekonomikalıq jınayatlarǵa qarsı gúresiw departamenti esaplanadı.

Mámleketimizde korrupciyanıń aldın alıw hám oǵan qarsı qatań gúresiwdiń aldınǵı xalıq aralıq standartlarǵa tiykarlanǵan sistemanı engiziw boyınsha úzliksiz reformalar ámelge asırıp kelmekte. Sonıń menen birge, mámleket organları hám shólkemlerdiń iskerliginde ashıqlıq, áshkaralıq hám aydınlıqtı támiyinlew hámde lawazımlı shaxslardıń xalıq aldındaǵı juwapkershiligin jolǵa qoyıw arqalı mámleket basqarıwında nátiyjeli hám tásirsheń jámiyetshilik qadaǵalawın ámelge asırıw ushın zárúr sharayatlar jaratıldı.

Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2021-jıl 6-iyul kúni «Korrupciyaǵa qarsı qatań múnásibette bolıw ortalıǵın jaratıw, mámleket hám jámiyet basqarıwında korrupciyalıq faktorlardı keskin kemeytiw hám onda jámiyetshilik qatnasıwın keńeytiw ilajları haqqında»ǵı PP-6257-sanlı pármanı qabıl etildi. Usı pármanǵa muwapıq hámde «Korrupciyaǵa qarsı gúresiw boyınsha is-ilajlardıń ámelge asırılıwın nátiyjeli shólkemlestiriwge qaratılǵan qosımsha ilajlar haqqında»ǵı PQ-5177-sanlı qararı qabıl etildi.

Sonday-aq, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2022-jıl 12-yanvar kúni «Korrupciyaǵa qarsı gúresiw isleriniń nátiyjeligin reyting bahalaw sistemasın engiziw ilajları haqqında»ǵı PQ-81-sanlı qararı qabıl etildi. Usı qarar menen birge «Korrupciyaǵa qarsı gúresiw isleriniń nátiyjeligin reyting bahalaw tártibi haqqında»ǵı nızamı qabıl etildi.

Korrupciyanıń hákimshilik huqıqbuzarlıq hám jınayat sıpatındaǵı ánalizi

Korrupciya - mámleket organları xızmetkerleri materiallıq yaki múlklik formada nızamsız jeke máp kóriw maqsetinde óz xızmet dárejesinen paydalanıwda sıpatlamalanatuǵın sociallıq qubılıs. Bıraq, tek ǵana mámleket xızmetshileri korrupciya iskerliginiń subyektleri esaplanadı, sebebi korrupciya múnásibetleri júzege keliwine sebep bolatúgın qararlar qabıl etiw yaki háreketler islew ushın hákimiyat hám wákillikke tek olar iye boladı.

Korrupciya bul ózi ayrıqsha jınayat nızamında ǵárezsiz jınayat quramı bolmay, bálki bir qatar lawazımlı shaxslardıń jınayatların óz ishine qamrap alıwshı ulıwmalasqan túsinik. Sol sebepli korrupciya menen baylanıslı jınayatlardı úyreniw ushın bir qatar lawazım wákilligi jınayatlardı analizlew lazım boladı.

Mámleket hákimiyatı organlarınıń lawazımlı shaxslarınan tısqarı múlkshilik formasına qaramastan kárxana, mákeme hám shólkemlerde óz jumısın ámelge asırıwshı lawazımlı shaxslardıń is-háreketleri de jınayatlastırıladı.

Kárxana, mákeme hám shólkemlerdegi lawazımlı shaxslardıń iskerligi basqarıw funkciyası berip qoyılǵan ishki organlar sheńberinde de alıp barıladı.

Hákimiyat yamasa lawazım wákilligin paydalanıw jınayatınıń obyekti mámleketlik hákimiyat, basqarıw hám jergilikli ózin-ózi basqarıw uyımlarınıń normal xızmet kórsetiwi támiyinleytuǵın jámiyetlik qatnasıqlar, puqaralardıń huqıqları hám nızamlı mápleri bolıp esaplanadı.

Jınayat obyektiv tárepten tómendegi úsh tiykarǵı belgiden turadı:

shaxstıń óz lawazım wákilliginen paydalanıwı kórinisindegi qılmıs;

puqaralardıń huqıqları yamasa nızam menen qorǵalatuǵın máplerine yaki mámleket yamasa jámáátlik máplerge kóp muǵdarda zıyan yaki júdá kóp zıyan jetkeriw formasındaǵı jınayıy aqıbetler;

qılmıs hám de kelip shıqqan jınayıy aqıbetler arasında sebepli baylanıstıń bolıwı.

Lawazımlı shaxstıń óz lawazım wákilliginen paydalanıwı eki formada:

hákimiyat wákilliginen;

lawazım wákilliginen paydalanıw formalarında kórinedi.

Hákimiyat yamasa lawazım wákilliginen paydalanıwdıń subyektiv tárepi bilqastan isleniwi menen sıpatlanadı.

Jınayat motivleri qılmıstıń huqıqıy bahalanıwına hám jınayıy juwapkershilikke

óz tásirin kórsetpeydi.

Hákimiyattı yamasa lawazım wákilliginen paydalanıw, yaǵnıy mámleketlik organ, mámleket qatnasındaǵı shólkem yamasa puqaralardıń ózin-ózi basqarıw organı lawazımlı shaxsınıń óz lawazım wákilliklerinen bilqastan paydalanıwı puqaralardıń huqıqlarına yamasa nızam menen qorǵalatuǵın máplerine yaki mámleket yamasa jámáátlik máplerge zıyan keltiriw bolıp tabıladı.

Lawazımlı shaxstıń lawazım dárejesinen kelip shıqqan hám bul shaxstıń iyelegen lawazımı wákilligine berilgen huqıq hám minnetlemelerdi ámelge asırıw menen baylanıslı, biraq óz mazmunı jaǵınan tiyisli organnıń xızmet alıp barıwınan gózlengen maqset hám wazıypalarǵa qayshı keliwshi háreketlerin lawazım wákilliginen paydalanıw dep sıpatlanadı.\

Lawazımlı shaxstıń óz lawazım dárejesinen puqaralar, jámiyet hám máplerine qarsı bilqastan paydalanıwın hákimiyat wákilliginen paydalanıw dep ataladı.

Lawazımlı shaxs tárepinen óz lawazım dárejesinen paydalanıw degende tek lawazımlı shaxs wákilligine kiretuǵın háreketlerdi islew emes, al para beriwshi máplerinde basqa lawazımlı shaxslarǵa tásir etiw arqalı olardıń wákilliklerinen paydalanǵan halda málim bir háreketler islew de túsiniledi.

Sociallıq múńasibetlerdi korrupciyalıq huqıquzarlıqlar hám jınayatlardan qorǵawda korrupciyaǵa qarsı gúresiwdıń jınayat huqıqıy qurallar sisteması - Ózbekstan Respublikası Hákimshilik juwapkershilik haqqıńdaǵı kodeks hám Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksi áhmiyetli orın tutadı.

Korrupciyaǵa tiyisli hákimshilik juwapkershilik - hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodekstiń 611-statya (Mámleketlik emes hám kommerciyalıq emes shólkeminiń yaki basqa mámleketlik emes shólkeminiń xızmetkerin para esesine awdırıp alıw), 1931-statya (Mámleket organınıń, mámleket qatnasındaǵı shólkemniń yaki puqaralar ózin ózi basqarıw organınıń xızmetkerin para esesine awdırıp alıw), 1932-statya (mámleket organınıń, mámleket qatnasındaǵı shólkemniń yaki puqaralar ózin ózi basqarıw organınıń xızmetkeriniń nızamǵa qayshı túrde materiallıq baylıqlar alıwı yaki múlklik mápdar bolıwı) názerde tutılǵan huqıqbuzarlıqlar.

Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń arnawlı bólimi normaların analizlep, sonı atap ótiw múmkin, korrupciyaǵa tiyisli jınayatlar ushın bir qatar statyalarda juwapkershilik belgilengen. Onda, Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń 167-statyasınıń ekinshi bólimi «g» bánti, yaǵnıy (Ózlestiriw yaki rastrata jolı menen talan-taraj etiw, lawazım dárejesine qayshı keliwshi háreketler jolı menen islengen bolsa), 168-statyasınıń úshinshi bólimi «v» bánti, yaǵnıy (Tawlamashılıq, xızmet dárejesinen paydalanıp islengen bolsa), 1929 (Kommerciyada para esesine awdırıp alıw), hám 19210 (Mámleketlik emes shólkeminiń yaki basqa mámleketlik emes shólkeminiń xızmetkerin para esesine awdırıp alıw), 205-statya (Hákimiyat yaki lawazım wákilligine qayshı keliwshi

(Lawazım qálbekiligi) 210-statya (Para alıw), 211-statya (Para beriw), 212-statya (Para alıwberiwde dáldálshılıq etiw), 213-statya (Mámleket organınıń, mámleket qatnasındaǵı shólkemniń yaki puqaralar ózin-ózi basqarıw organınıń xızmetshisin para esesine awdırıp alıw), 214-statya (Mámleket organı, mámleket qatnasındaǵı shólkem yaki puqaralardıń ózin-ózi basqarıw organı xızmetkeriniń nızamǵa qayshı túrde materiallıq baylıqlar alıwı yaki múlkiy mápdar bolıwı), 243-statyasında

(Jınayiy iskerlikten alınǵan qarjılardı legallastırıw) názerde turılǵan jınayatlardı lawazım wákilliginen paydalanǵan halda islew hám de 301-statya (Hákimiyatqa qayshı keliwshi háreketler islew, hákimiyat hám wákillikten shetke shıǵıwı yaki hákimiyat háreketsizligi) kórsetilgen jınayatlar.

Jınayıy qılmıslardıń jınayıy-huqıqıy klassifikaciyalar ekenbiz, dástúrge kóre analizlewdi usı korrupciya jınayatlarınıń obyektiv belgilerinen baslaymız.

Jınayattıń obyekti máselesin analizlegende alımlar turaqlı onıń tiykarǵı huqıq norması, onda ornatǵan tártip qaǵıydaları bar ekenligi menen baylanıstıradı.

Jınayatlardıń ulıwma obyektin jınayat nızamı menen qorıqlanatuǵın sociallıq múnásibetler quraydı. Usı jınayatlardın arnawlı obyektin hákimiyat, basqarıw jámáát birlespeleri, organları iskerligin tártibge salıwshı jámiyetlik múnásibetler quraydı.

Jınayat-huqıqıy jazalanatuǵın usı qılmıslardıń tikkeley obyekti bolıp, nızam menen qorıqlanatúǵın anıq jámiyetlik múnásibetler túri bolıp, ol mámleket, jámáát, hákimiyat múnásibetleri menen baylanıslı mámleket apparatınıń normal iskerligi hám bul jámiyetlik múnásibetlerde ayırım puqaralardıń nızam menen qorıqlanatuǵın huqıq hám mápleri bolıp esaplanadı.

Korrupciya jınayatların kvalifikaciyalawda jınayattıń predmeti máselesi ayrıqsha itibarlı. Korrupciya jınayatlarına tiyisli normalarda jınayat predmeti sıpatında tek ǵana materiallıq belgilerdegi mápler boladı. Bıraq, nızamda materiallıq baylıqlardan tısqarı nızam menen qorıqlanatuǵın huqıq hám máplerge ziyan jetkiziw, ziyan haqqında da sóz etiledi. Puqaralardıń nızamlı huqıq hám máplerine zıyan jetkiziw yaki ziyan jetkizilgende jınayat predmeti tek ǵana materiallıq emes baylıqlar, bálki túrlı mazmundaǵı jaǵdaylar da bolıwı múmkin. Jınayat kodeksinde ayırım korrupciya jınayatlarınıń predmeti tuwrıdan-tuwrı kórsetilgen. Mısalı: Jınayat kodeksi 210-statyasında: «Para alıw yaǵnıy mámleketlik organ, mámleket qatnaslarındaǵı shólkem yaki puqaralardıń ózin-ózi basqarıw organı lawazımlı shaxsınıń óz xızmet dárejesinen paydalanǵan halda islewi tiyis yamasa múmkin bolǵan málim bir háreketti para berip atırǵan shaxstıń máplerin gózlep orınlawı yamasa orınlamawı esesine jeke ózi yamasa dáldálshı arqalı nızamǵa qayshı ekenligin bile turıp, materiallıq baylıqlar alıwı yaki múlkiy mápdar bolıwı, delinse, 211-statyasında: «Para beriw yaǵnıy mámleketlik organı, mámleket qatnasındaǵı shólkem yaki puqaralardıń ózin-ózi basqarıw organı lawazımlı shaxsına óz lawazımlı shaxstıń óz xızmet dárejesinen paydalanǵan halda islewi lazım yaki múmkin bolǵan belgili háreketti para bergen shaxstıń máplerin gózlep orınlawı yaki orınlamawı esesine nızamǵa qayshı ekenligin bile turıp, jeke ózi yamasa dáldálshı arqalı materiallıq baylıqlar beriw yaki onı múlkiy mápdar etiw» dep, jınayat predmeti materiallıq baylıqlar yamasa múlkiy mápdar bolıw ekenligi bolıp tabıladı.

Para beriw jınayattıń obyekti hám predmeti - para beriw - para alıw jınayatı quramı belgileri menen birdey. Jınayat obyektiv tárepten lawazımlı shaxsqa tikkeley yamasa dáldálshı arqalı para beriwde kórinedi. Para beriw, lawazımlı shaxstıń óz xızmet dárejesinen paydalanǵan halda islewi tiyis yamasa múmkin bolǵan málim bir háreketti para bergen shaxstıń mápin gózlep orınlawı yamasa onıń múlkiy mápdar etiliwinde kórinedi.

«Jalǵan dáldálshı» yaǵnıy lawazımlı shaxsqa beriw zárúrligin sıltawlap, qandayda bir adamnan para alǵan, biraq aldaw jolı menen onı ózlestirgen shaxs aldawshılıq ushın juwapkershilikke tartıladı.

Para bergen shaxstıń háreketleri para beriwge qastıyanlıq sıpatında kvalifikaciyalanadı.

Para beriw arqalı háreket yamasa háreketsizlikke erisiw ushın basqa shaxsqa para usınǵan shaxs para beriwshi sıpatında juwapkershilikke tartıladı. Para ornına málim bir háreketlerdi orınlawǵa kelisken shaxs hám paranı tapsırǵan shaxs para beriwde qatnasıwshılar sıpatında juwapkershilikke tartıladı.

Para alıwshı hám beriwshiden parıqlı túrde, dáldálshı materiallıq baylıqlar hám basqalar esesine óz mápleri jolında lawazımlı shaxs penen bir háreketti orınlaw yamasa orınlamaw ushın háreket etpeydi, al tek ǵana para alıwshınıń kórsetpesi menen para predmetin tuwrıdan-tuwrı beredi.

Para alıw-beriwdi shólkemlestiriwshi shaxs, dáldálshılıq yamasa járdemshilik etip, bir waqıttıń ózinde dáldálshılıq etse, para bergen yamasa alǵanlıqta qatnasıwshılıq etkeni ushın juwapkershilikke tartıladı.

Subyektiv tárepten jınayat tikkeley qastıyanlıq penen islenedi. Ayıpker onıń háreketleri para alıw-beriw haqqındaǵı kelisimge erisiw, para alıwshı hám beriwshiniń tapsırması menen para beriwge qaratılǵanlıǵın biledi hám de qáleydi.

Korrupciyaǵa qarsı gúres hám korrupciya jınayatların ashıw islerin belsendilestiriw qaraslarında, shın kewilden pushayman bolıw institutı úlken áhmiyetke iye. Paraxorlıq jaǵdayların anıqlaw hám olar júzesinen dáliller toplaw qıyın bolǵan hákimiyat dúzilmelerinde joqarıda atap ótilgen jaǵdaylardı anıqlawda shın kewilden pushayman bolıw institutınıń áhmıyetti úlken. Dáslep, shın kewilden pushayman bolǵan shaxs islengen jınayatınıń zıyanlı aqıbetleriniń aldın aladı yaki jetkizilgen ziyandı qaplap, jámiyetlik múnasebetlerdi tikleydi.

Ayırım izertlewshiler pikirine kóre, shın kewilden pushayman bolıw korrupciya háreketleri hám basqa huqıqbuzarlıqlardı anıqlaw hám ashıwǵa, olardı tez hám tolıq tergew qılıwǵa kómeklesedi, úlken kúsh hám qarjılardı tejew imkanın beredi. Bul instituttıń eskertiwshı áhmiyeti sonda, basqa jınayatlar isleniwiniń aldın alıw, jınayat qatnasıwshıların tabıw, jınayat isleniwine jol ashqan jaǵdaylardı anıqlaw hám saplastırıw imkaniyatı tuwıladı.

Úyrenilip atırǵan jınayatlar materiallıq quramı bolıp, jınayat obyektiv tárepiniń tómendegi zárúrli belgileri bar bolıwı talap etiledi: a) jámiyetlik qáwipli háreket yaki háreketsizlik b) jınayıy aqıbet v) olar ortasındaǵı sebeblik baylanıslardıń bar bolıwı.

Biz kórip shıǵıp atırǵan korrupciya jınayatları ádette belsendi háreket yaki ózine júkletilgen wazıypalardı qasttan orınlamaw - háreketsizlik penen de júz beredi. Basqarıw tártibine qarsı korrupciya jınayatları obyektiv tárepiniń náwbettegi zárúrlik belgisi - háreket ayıplanıwshılarınıń xızmet wazıypalarınan kelip shıǵıp júz beriliwi boladı. Qılmıstıń bul belgisi tuwrıdan-tuwrı nızam tekstlerinde bayan etilgen. Bul belgi usı jınayattı basqa uqsas basqarıw tártibine qarsı lawazım dárejesi jınayatlardan parıqlaw imkaniyatın beredi. Úyrenilip shıǵılǵan jınayat isleriniń kópshiliginde shıǵarılǵan húkimlerde hárekettiń xızmet wazıypası menen baylanıslı onıń nızamda belgilengen mámleket yaki jámiyet apparatı tiyisli tarmaqlarınıń normal islewin támiyinlewshi nızam hújjetleriniń buzılǵanlıǵı, óziniń basqarıw xojalıq iskerligi bolǵan basqarıw wazıypalarınıń orınlanıwına tosqınlıq qılınǵanlıǵı, dep sıpatlanadı.

Basqarıw tártibine qarsı korrupciya jınayatlarında háreket nızamsız bolıwı kerek hám bul xızmet wazıypalarınıń orınlanıwı menen baylanıslı bolıwı lazım. Kópshilik jaǵdaylarda lawazım dárejesine qayshı keliwshi háreketlerinde

paydalanılǵanda onıń huqıqqa qayshı belgisi sáwlelenedi, sebebi bul háreketler ayırım nızam normalarınıń buzılıwı menen júz beredi.

Bekkemlew ushın sorawlar hám tapsırmalar

1.Korrupciya degende neni túsinesiz?

2.Korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıq haqqında nelerdi bilesiz?

3.Mápler kesilispesi degen ne?

4.Korrupciyaǵa qarsı gúresiwdiń tiykarǵı principleri qanday?

5.Korrupciyaǵa qarsı gúresiw tarawındaǵı mámleket siyasatınıń tiykarǵı baǵdarları qanday?

6.Korrupciyaǵa qarsı gúresiw boyınsha mámleket organların aytıp beriń.

7.Ózbekstan Respublikasınıń Korrupciyaǵa qarsı gúresiw boyınsha milliy keńesiniń tiykarǵı wazıypaları qanday?

8.Ózbekstan Respublikasınıń Korrupciyaǵa qarsı gúresiw agentliginiń korrupciyaǵa qarsı gúresiw tarawında qanday wákilliklerdi atqaradı?

9.Korrupciyanıń aldın alıwǵa qaratılǵan is-ilajları qanday?

10.Korrupciya tarawındaǵı sociallıq izertlewler degen ne?

11.Korrupciya tarawındaǵı arnawlı izertlewler degen ne?

12.Korrupciya tarawındaǵı ilimiy izertlewler degen ne?

13.Ózbekstan Respublikasınıń Birlesken Milletler shólkeminiń “Korrupciyaǵa qarsı konvenciyası”na qosılıwı haqqında aytıp beriń.

14.Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisiniń «Birlesken Milletler shólkeminiń

Transmilliy birlesken jınayatshılıqqa qarsı konvenciyasın ratifikaciya qılıw haqqında»ǵı qararınıń mánis hám mazmunı qanday?

15.Korrupciyaǵa qarsı gúresiw agentligi tiykarǵı wákillikleri qanday?

16.Ózbekstan Respublikası Prezidenti tárepinen korrupciyaǵa tiyisli qanday qararlar qabıl etildi?

17.Ózbekstan Respublikası Prezidenti tárepinen korrupciyaǵa tiyisli qanday pármanlar qabıl etildi?

18.Korrupciyaǵa qarsı gúresiw agentligi dúzilmesi qanday?

19.Korrupciyaǵa qarsı gúresiw agentligine qaraslı yuridikalıq shaxs statusına iye bolmaǵan Jámáátshilik qadaǵalawdı rawajlandırıw fondı haqqında túsinik beriń.

20. Korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıq haqqında xabar bergen yaki korrupciyaǵa qarsı gúresiwge basqa tárizde kómeklesken shaxslardı xoshametlew tártibi haqqında túsindiriń?

21. Korrupciyaǵa tiyisli hákimshilik huqıqbuzarlıq haqqında aytıp beriń?

2. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Korrupciyaǵa qarsı gúresiw isleriniń nátiyjeligin reyting bahalaw sistemasın engiziw ilajları haqqında»ǵı PQ-81-sanlı qararı mánis mazmunı qanday?

Ádebiyatlar

1.Исроилов Б.И,Гадоев. Э.Ф - Коррупция тушунчаси ва унга қарши курашишга оид атамалар изоҳли луғати, “Tafakkur” нашриёти, Тошкент2019, 168-бет

2.Гриб В.Е., Окс Л.Е. Противодействие коррупции.-Москва : Финансовопромышленная академия. 2011. 192 б.

3.Суюнов А, Дустов М, Умурзаков Ж. - “Божхона органларида коррупцияни олдини олишнинг илмий-назарий асослари”, Тошкент2017, 108-бет.

4.Қобилов Ш.Р. - Коррупцияга қарши кураш: иқтисодий, маънавиймаърифий чоралари ва йўллари, Монография, Тошкент-2015, -бет

5.Ashirov M., Gulimbetov A. Korrupciyaǵa qarsı gúres mexanizmleri

6.Oqıw-metodikalıq qollanba. Nókis, 2022

7.Davronov Z., Shermuhamedova N, Qahharova M, Nurmatova M, Husanov B, Sultonova A. Falsafa. – Toshkent: TMU, 2019

8.Madaeva Sh. Shermuhamedova N. va boshqalar. Falsafa – o‘quv qo‘llanmasi.

–Toshkent: 2019

9.Muhammadjonova L.A. L.A. Abdulla Sher, Shodimetova G. Axloq falsafasi.

–Toshkent: Vneshinvestprom, 2023

10.Saifnazarov I. Muxtorov A., Sultanov T., Usmonov F. Falsafa. Darslik. – T.: Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi, 2021.-424 b.

11.Shermuhamedova N. Falsafa. – Toshkent: Idris Abdurauf Nashr, 2021. 667-b 12.Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson ma’nfaatlarini ta’minlash – yurt

taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yiligiga bag‘ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017.

13.Muxammadjonova L.A. Davlat xizmatchisi etikasi va imidji. – Toshkent: Universitet, 2017.

14.Shermuxamedova N.A. Korrupsiyaning sabablari va shakllari//Falsafa va hayot 2019, № B.39-55.

Xalıq aralıq hám milliy nızamshılıq derekleri:

1.Бирлашган Миллатлар Ташкилотнинг 2003 йил 31 октябрда қабул қилинган “Коррупцияга қарши конвенцияси”// [Электрон манба].

URL: https://lex.uz/docs/1461329

2.Ўзбекистон Республикасининг маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси//[Электрон манба]. URL: https://lex.uz/docs/97664

3.Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси //[Электрон манба]. URL: https://lex.uz/docs/111453

4.Ўзбекистон Республикасининг 2008 йил 7 июлдаги “Бирлашган Миллатлар Ташкилотнинг Коррупцияга қарши конвенциясига Ўзбекистон Республикасининг қўшилиши тўғрисида” ги ЎРҚ-158-сонли Қонуни // [Электрон манба]. URL: https://lex.uz/docs/1369505

5.Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 13 декабрдаги «Жинойий даромадларни легаллаштиришга ва терроризмни молиялаштиришга қарши курашиш бўйича Евросиё гуруҳи тўғрисидаги Битим (Москва, 2011 йил 16

июнь) ратификация қилиш ҳақида» ги ЎРҚ-307-сон қонуни// [Электрон манба]. URL: https://lex.uz/docs/1913249

августдаги «Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Трансмиллий уюшган жиноятчиликка қарши конвенция сини ратификация қилиш тўғрисида»ги 536–II-сонли Қарори //[Электрон манба].

URL: https://lex.uz/docs/1328107

7. Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 3 январдаги “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги ЎРҚ-419-сонли Қонуни// [Электрон манба].

февральдаги «Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг қоидаларини амалга ошириш чора-тадбирлари

9.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 27 майдаги “Ўзбекистон Республикасида коррупцияга қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5729-сонли Фармони // [Электрон манба]. URL: https://lex.uz/docs/4355387

10.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 июндаги “Ўзбекистон Республикасида коррупцияга қарши курашиш тизимини такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ- 6013-сонли Фармони//[Электрон манба]. URL: https://lex.uz/docs/4875784

11.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 июндаги «Ўзбекистон Республикаси Коррупцияга қарши курашиш агентлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида» ги ПҚ-4761-сонли қарори// [Электрон манба]. URL: https://lex.uz/docs/4875782

12.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 7 декабрдаги «Ózbekstan Respublikası коррупцияга қарши курашиш агентлиги фаолиятини янада такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» ги ПҚ-34-сонли қарори // [Электрон манба]. URL: https://lex.uz/docs/5763360

13.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 6 июлдаги

“Коррупцияга қарши муросасиз муносабатда бўлиш муҳитини яратиш,

14.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 6 июлдаги “Коррупцияга қарши курашиш фаолиятини самарали ташкил этишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-5177-сон Қарори // [Электрон манба]. URL: https://lex.uz/docs/5495533

15.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 12 январдаги “Коррупцияга қарши курашиш ишларининг самарадорлигини рейтинг баҳолаш тизимини жорий етиш чора-тадбирлари тўғрисида” ги ПҚ-81-сон Қарори //[Электрон манба]. URL: https://lex.uz/docs/5819319