2-lekciya

2-LEKCIYA. PHP PROGRAMMALASTIRIW TILINE KIRISIW. PHP TIYKARLARI

Kóplegen basqa programmalastırıw tillerinen ayrıqsha túrde, PHP qanday da shólkem yamasa kúshli programmist tárepinen jaratılǵan emes. Onı ápiwayı paydalanıwshı Rasmus Lerdorf 1994 jılı óziniń bas betin ınteraktiv usılda kórsetiw ushın jaratqan. Oǵan Personal Home Page (PHP – jeke bas bet) dep at bergen.

1995 jılı Rasmus PHPni óziniń HTML formaları menen isleytuǵın basqa programma menen ulıwmalastırıp PHP/FI Version 2 (”Form Interpretator“) payda ettı. 1997 jılǵa barıp PHP den paydalanıwshı saytlar 50 mıńnan astı. Sonnan keyin web texnologiya ustaları PHP ideyası tiykarında jetilisken til jaratılıwǵa Ziva Suraski hám Endi Gutmans basshılıǵında kirisildi. PHPni nátiyjeli dep esaplanmaganı ushın derlik noldan baslap, ámeldegi C hám Perl tillerinen úlgi alıp PHP3 versiyanı jarattı. 1999 jılǵa kelip PHP tiykarında qurılǵan saytlar millionnan asıp ketti. 2000 jılda bolsa Zend Technologies shólkemi jańa kóplegen funkciyalardı qosqan halda PHP4 interpretatorın jarattı.

2004 jılı PHP tiliniń besinshi versiyası payda boldı. Ózgerislerden Zend ózeginiń jańalanıwı (Zend Engine 2) aytıwımız kerek, bul interpretatordıń tezligin júdá arttı. XML belgilew tilin qollap-quwatlaw ámelge asırıldı. Obyektke baǵdarlanǵan programmalastırıw funkciyaları tolıǵı menen qayta islep shıǵıldı hám Java tilindegidey boldı.

2014 jılı sorawnamalarda dawıs beriw nátiyjesinde keyingi PHP versiyası 7 nomerge iye boldı. 2015 jılı 3 dekabr kúni PHP 7.0.0 payda boldı. Bul versiyada PHP tezligi jánede arttı, operativ yadtı talap etiwi kemeydi.

Búgingi kúnde PHP tilin júz mıńlaǵan islep shıǵıwshılar paydalanadı. TIOBE korporaciyasınıń reytingi tiykarında 2016 jıl may ayında PHP tili programmalastırıw tiller arasında 6 órındı iyeledi. PHP tilin paydalanatuǵın saytlarǵa mısal bul Facebook, Wikipedia h.t.b.

PHP imkaniyatları.

“PHP de qálegen programma jaratıwǵa boladı” – oni islep shıǵarıwshilar aytaqan edi. Birinshi náwbette PHP tili server tárepinen atqarılatuǵın skriptler jaratıw ushın paydalanıladı. PHP tili qálegen CGI-skriptlerdiń máselelerin sheshiwge hám bunnan tısqarı html formalı maǵlıwmatlardı qayta islewge hámde dinamikalıq túrde html betlerdi islep shıǵıwǵa ılayıq. Biraq PHP tili paydalanılatuǵın basqa tarawlar da bar. Bul tarawlardı biz ush tiykarǵı bólekke bólemiz:

• Birinshi taraw joqarıda aytip ótkendey – bul server tárepinen paydalanatuǵın qollanbalardı (sktiprlerdı) islep shıǵıw. PHP tap sonday skriptlerdı islep shıǵıwda keń paydalanadı. Bunday halatta islew ushın PHP-parser (yaǵniy php-skriptlerdı qayta islewshi programma) hám skriptlerdı qayta islew ushın web-serverler, skriptlerdıń jumısınıń nátiyjesin kóriw ushın brauzer hám álbette php-koddi jazıw ushın qanday da bir tekstli redaktor zárúr. PHP diń parseri CGI-programmaları yamasa server moduli kórinisinde tarqalǵan.

• Ekinshi taraw – bul komandalı qatarlarda orınlawshı skriptlerdı islep shıǵıw. Yaǵniy PHP járdeminde anıq bir mashinadaǵı brauzerge hám web-serverge qaramastan orınlanatuǵın sonday skriptlerdı islep shıǵıw múmkin. Bunday jumısqa tek PHP diń parseri (bunday jaǵdayda onı komandali qatarlardıń (cli, command line interpreter) interpretatori dep ataladı) kerek boladı. Mısal ushın ápiwayi tekstti qayta islew máselesin sheshiw ushın yamasa rejelestirilgen skriptlerdi orınlaw ushın bunday jol menen islew tuwra keledi.

• Aqırǵı taraw – bul klient tárepinen orınlanatuǵın GUI-qollanbalardı (graphical user interface, paydalanıwshı grafikalıq interfeysi) islep shıǵıw. Bul PHP di paydalnıwdıń eń jaqsı joli emes, ásirese bul baslawshılarǵa, al eger siz PHP di jeterli dárejede úyrengen bolsańiz onda tildiń bunday imkaniyatları sizge paydalı boladı. Bul tarawda PHP di qollaw ushın PHP diń keńeytiriwshisi dep atalıwshi PHP-GTK maxsus instrument kerek boladı.

Demek, PHP di qollanıw jerleri jeterli keń hám hár túrli. Sonıń menen birge buǵan uqsas máselerdi sheshe alatuǵın kóplegen basqa programmalastırıw tiller bar. Ne ushın PHP di úyreniwimiz kerek? Birinshiden, PHP di úyreniw júdá ápiwayı. Sintaksistiń tiykarǵı qaǵıydaları hám onıń jumıs islew principleri menen tanissańız jeterli boladı.

Ekinshiden, PHP derlik barlıq platformalardı, barlıq operacion sistemalardı hám hár túrli serverlerdi qollap-quwatlaydı. Bul da júdá áhmiyetli. Mısal ushın Windows dan Linuxda yamasa ISS serverinen Apache serverine ótiw ushın jáne bir programmalastırıw tilin úyrenıwdı hesh kim qálemeydi.

PHP de eki eń ataqlı prodrammalastırıw jantasıwlar – obyektli hám protseduralı – aralasqan. PHP4 kóbinshe proceduralı programmalstirıwdı qolap-quwatlaydı, jáne de programmanı obyektli stilde de jaziw imkaniyati bar. PHP5 birinshi versiyalarında PHP 4 de bar bolǵan obyektge baǵdarlanǵan modeler tilin amelge asırıwdaǵı kópshilik qátelikler joq etildi. Sonlıqtan jumıs islewde ádet bolıp qalǵan jantasıwdı tańlasaq boladı.

Eger PHP diń búgindi imkaniyatları haqqında aytip ótsek, onda olar birinshi versiyalarda ámelge asirǵanlardan júdá uzaqqa shegaradan shıǵıp ketedi. PHP járdeminde súwretlerdi, PDF-faylların, flash-roliklerin islep shıǵarıwǵa boladı, zamanagoy maǵlıwmatlar bazalardı qolla-quwatlaydı, qálegen formattaǵı tekstli maǵlıwmatlar, sonıń menen berge, XML menen islew ushın funkciyalar ishinde bar, fayllı sistemalar menen islew ushın funcsiyalar da bar. PHP ózine mas protokollar járdeminde hár túrli xızmetler menen óz ara baylanıstı qollap-quwatlaydı, sonıń ishinde LDAP basqarıw protokolı, SNMP – tarmaq úskeneleri menen islewshi protokol, IMAP, NNTP hám POP3 – xabarlardı jiberiwshi protokollar, HTTP – gipertekstlerdi jiberiwshi protokol h.t.b. protokollar.