84
.pdfәдеби өнері нің тaрихи мәні , орны турaлы Бели нский былaй деген екен:
«Бүгін ге дейін бізде көркем өнер... не екенін түсінбей келді . Тіл, өлең жөнін де, бір есептен поэзия жөнін де де бірер жұмыст aр істел ген. Бірaқ шын поэзия болғaн жоқ. Пушкин «Русь» елінде сол шын поэзияны туды рушы «жaрaтқaн ие» болды ». Дaнышпaн Бели нскийдің бұл тaрихи aқиқaт бaғaсы – Абaйдың қaзaқ әде биетінде гі мәнін , орнын дұрыс түсі нуге өте үлгі нұсқaу.
Абaй – қaзaқ әдебиетін де шын мaғынaсындaғы бірін ші реa лист aқын. Абaй поэзияны, көркем өнерді жaрaтылыс пен aдaм ның, өмір мен тaрихтың , шындық ниеттің aрaсындaғы гaрмония бaйлaныстaрының көрі ні сі деп тaныды .
Пушкин нің поэзиясы турaлы Бели нский:
«Пушкин поэзиясының ерекше қaсиеті aдaмның әсемдік се зімін және гумaнистік сезі мін оятaтынды ғынд a», – дейді . Сол Бе линс кий aйтқ aндaй, Абaй дa aдaмның әсемдік , шындық сезі мін оятaтындaй «тілге жеңіл , жүрек ке жылы тиюін» поэзияның зaңы еткен . Абaйдың реaлизмі – оның нaзaры, ниеті өмірге, тaрихи құ былысқ a, өз ұлтын сүюшілік ке aуғaндығынд a. Қaзaқ әдебиетін де гі мәнсіз қоше мет тік ке , орынсыз мaқтaншaқтыққa, болмaсa дін шіл, қияли сaрынғa шындық ты , өміршіл , әсемдік жaтық сaрынды қaрсы қойды . Сол шындық , яғни реaлизм Абaйдaн кейін гі қaзaқ әдебиеті нен тұрaқты орын тaуып , өріс aлып дaмыды . Сондықтaн Абaйдaн бaстaлaтын қaзaқ хaлқының әдебиетін жaңa көркем әде биет дейміз . Абaй жaңa көркем әдебиет пен бірге жaңa әдебиет тілін , әсіре се көркем поэзия тілін жaсaды. Ескі қaзaқ лексик aсы, шешен сөзде рі , мәнді мaқaл, мәтел – осылaрдың бaрлығы Абaй позиясынд a әрле ніп , жaңa мән-мaзмұнмен әсерле ніп , поэтик aлық мәде ниет нұсқaсын көрсет ті . Көркем әдебиет тілі нің әдеби нормaсы Абaйдaн бұрын жоқ еді, соны Абaй жaсaды. Жaзбa әде биетте гі діни кітaптық стильді өзгер тіп , көркем жaтық стиль ту дырды . Қaзіргі қaзaқ көркем әдебиет тілі нің әдеби нормaсы, стилі негі зін де Абaй сaлғaн нормa, Абaй тудырғ aн стиль жaтыр.
Абaй өнерінің тaғы бір aсыл жaғы aқынның aқындық ше берлі гінде, терең білім ділігінде. Абaй өлеңнің 16 түрін көрсет ті. Бұлaрдың әрқaйсысынд a жaңa ырғaқ, жaңa ұйқaс бaр. Ол жaңa
31
лықтaрды Абaй ізде ну aрқылы қaзaқ әдебиеті нің жaлпы дүние әдебиеті нің қaзынaсынaн терең тексе ріп , түсі не меңге ріп , тaлғaп aлу aрқылы тудыр ды . Сондықт aн aқынның қaй өлеңі де жaлпығa бірдей жaқын, жaтық, қоным ды келе ді . Абaй өзінің aқындық өне рін әлеумет тік өмірде гі оқиғaның әуенімен түрлен тіп отырғaн. Оқиғaғa көзқaрaсын әзілмен де, сынмен де, мұңмен де, әжуaсықaқпен де білдір ген . Жеке aдaмғa aрнaғaн өлеңде рін де Абaй
–«юморшыл », әлеумет тік мотив тегі өлеңде рінде – сaтирaшыл, ғaшықтық , жaрaтылыс тaқыры бындaғы өлеңде рінде – лирик .
Абaйдың сaтирaсы – сaяси күрес тің, идеялық жaғынaн зa мaнмен келіс пеушіліктің көрі нісі. «Болыс болдым , міне ки», «Мәз болaды болы сың» сияқты өлеңде рі – aқынның өткір сaтирaсы ның үлгі сі. Гоголь дің юморы жөнін дегі Бели нский aйтқ aн: «Қыр нaп қaн шығaрaтын, қaдaлып сүйекке жете тін, көк желке ден қос қолдaп соққыл aйтын , жылaнбaуыр қaмшымен бaсқa, көзге сaбaлaйтын » юмор, сaтирaғa Абaйдың юмор, сaтирaлaры дa жa тaды. Бұл жaғынaн Абaй Сaлтыков-Щедрин мен дыбыст aсaды, өйтке ні Абaй сaтирaсындaғы түйреле тін кертaртпa мінез , кері обрaздaр феодaлдық құры лыстың қaрaңғы жaқтaры.
Қaзaқ хaлқының тaрихындa демокр aтияшыл aғaртушы лық пікір дің кенже леп тууы Абaйдың идеялық бaғыты ның, әсіре се сaяси, әлеумет тік әреке тінің бәсең сaрыны болуынa бірaз әсер ет ті. Ақынның поэзиясындa көбі рек aйтыл aтын «жaлғыздық » зaр
–осы жaлғыздық , демокр aтияшыл, aғaртушы лық пікір дің кенже лігі . «Соқтықп aлы, соқпaқсыз жерде өстім , мыңмен жaлғыз алыстым, кінә қоймa» (1890), – дейді aқын.
Абaй жырынд aғы кейбір торы ғу, зaрығу және әлеумет тік идеясындaғы кейбір бәсең дік aқын үшін зaң дa сияқты. Себе бі Абaйдың ру ортaсындaғы елдік aйнaлaсы aқынның ісінен бa сым болды . Сондықт aн ел қaмы қaнын қaйнaтқaн Абaй ел ру хындaғы мұң әуенімен тек поэзияғa беріліп , өзінің озaт идеясын , демокр aтияшыл прогрaммaсын іске aсыруд a бой жaзып әрекет жaсaй aлмaй кетті .
Мен жaзбaймын өлеңді ермек үшін, Жоқ, бaрды, ерте гі ні термек үшін,
32
Көкі ре гі сезім ді , тілі орaмды Жaздым үлгі жaстaрғa бермек үшін, –
деп, aқын өнерін дегі идеяны кейін гі жaстaрғa aмaнaт етіп aрнaды. Қaзaқ хaлқының рухaни ой-өрісі нің дaму тaрихынд a Абaйдың әлеумет тік көзқaрaсы, ішкі идеясы (поэзиясы) aсқaр тaудың белі сияқты .
Сондықт aн Абaй дa, оның шығaрмaсы дa белгі лі озaт идеяны соци aлистік зaмaнның жaн тірілтер нұрынa шомып шaлқи өскен ұрпaққa өте жaқын көріне ді, жүрегі не жылы тиеді, шын әсемдік сезі мін оятaды, елді ерлік ке, тaпқырлыққ a бaулиды . Абaйдың ұрaн қылғaн досты ғы бүгін гі Отaнның жaңa мәде ниет қaзынaсынaн құрмет ті орын aлaды.
1945
33
Әуезов Мұхтaр
АБАЙ ЖӘНЕ ЕУРОПА ӘДЕБИЕТІ
Өткен ғaсырдaғы қaзaқ aқындaрының орыс әдебиеті нен aры бaрып, фрaнцуз, неміс , aғылшын , итaлия әдебиеті сияқтыл aрмен тaнысқaндaры aз. Олaрдaн шыққaн ірі aқын, жaзушы мен қaзaқ aқындaрының тaнысқaндaры болсa, орыс әдебиеті aрқылы тaныс ты. He орыс тілі не жaсaлғaн aудaрмaлaрын оқып немесе солaрдың орыс aқындaрынa еткен әсерін орысшa шығaрмaлaрдaн көріп қaнa тaнысты .
Соны мен, қaзaқ әдебиеті нің aуқымын a мәде ниетті бaтыстaн келген әсерді aлсaқ, aлдымен aйрықшa aйтaтыны мыз орыс әде биеті болды . Мәсе ле XIX ғaсырдaғы әсерлер жaйындa.
Өнерлі орыс ұлты ның мәде ниетін қaзaқтaй бұрaтaнa отaр елге тaрaтып, орнaтaйын деген ниет-тaлaп ол кезде гі әкімші лік иесі, үстем тaптaрдың, ойындa дa жоқ еді. Қaйтa «қaзaқтaй жaңa отaр болғaн ел қaрaңғы күйін де қaлa тұрсын , ескі нaдaндығын a шырмaлa берсін , сондa оны қaмaп тұсaп қолғa үйрету , бaғынды ру оңaйырaқ болaды» деген aйлa-тәсіл ді негіз қылу шы еді.
Пaтшaлық үкімет тің қaтты зорлық құлды ғының неше aлуa нын көрсе де, өз ішінде де қaрсылық ниет-қимы лынaн жaзбaғaн, қaлың бұқaрa, сaлт-сaнa жүзінде де оңaйлықпен бой ұсынбaғaн. Ірге сін берме ген. Ол тіршілі гі үшін де, өнер, білім өрісі үшін де aлысқaн, көп қaрысқaн. Жaу үкімет пен, оның қaзaқ ішінде гі хaнсұлтaндaй, би мен бектей , болыс -тілмaштaй, ұлтшыл -бaйшыл aгентте ріндей қaнaушылaрдың бaрлығынa орaй өзінің нaрaзылы ғы мен қaрсылы ғын берік ұстaғaн.
Ел өзінің ән-күйін де , үлкен ді -кіші лі жыр, әңгі ме сін де , aйтыс - тaртысынд a сол берік бaғытын үнемі білді ру мен келген . Қaлың көпші лік тің осы бaғыты , пaтшaлық жaғынaн шыққaн қaрaңғы, қaскөй сaясaттaрымен сaлыстырғ aндa бaрыншa aлғa қaрaй ұм тылғaн, өнер-мәде ниет ізде ген , үлгі лі тaртыстың жолы еді.
Бір кезде қолын a құрaл aлып тaлaй жылдaр пaтшaлық үкі меті мен соғысқ aн ел, енді сaлт-сaнa мaйдaнындa дa беріс песке тырысқ aн болaтын. Ондaғы тaлaбы – оқу, білу , өнер тaуып, өрге
34
бaсу. Сол aрқылы қaрa күштің қaнaуын a орaй қып, өзінің өнер-бі лімін қaрсы қоймaқшы еді.
Өнер-білім ізде ну , үлгі лі елдің қaлпынa қaрaй тaлпыну көп тің мұрaты еді. Зaмaндaғы құлдық пен қaнaудың зaрдaбынaн сер гу үшін, aз дa болсa, соғaн қaрсы құрaлдaну үшін-aқ өнер-білім ді енді гі жaлғыз сүйеніші , қaрa тіре гі деп біліп еді.
Міне , XIX ғaсырдaғы бaтыс әдебиеті нің әсерін сөз қылғaн уaқыттa, ең aлдымен , осындaй жaлпы қоғaмдық, тaрихи жaйлaрды еске aлу керек .
Әдебиет те гі белгі лі дәуірлер мен сол дәуірде гі үстем сaрын дaр әрқaшaн сол қоғaмның тұрмы сынд aғы тaптық-тaрихи күйжaғдaйдaн туaтыны дaусыз. Олaй болсa, XIX ғaсырдaғы бaтыс әдебиеті нің біздің мәде ниет тен көрі не тін әсерлер ді де осы жaғдaй тудыр ды . Қaлың ел тұрмы сы ның енді гі дaмуы , енді гі бет aлысы өзге өнер иесі болғaн елдің aңдысын aңдaп, үлгісін тұты ну ды тaлaп етті .
Ел өрісі нің осындaй aлғa бетте ген жол кезе ңін сол елмен тaбысқaн aқын, жaзушы өзіне де жол, бaғыт етеді . Біздің әдебиет тің XIX ғaсырынд a осы aңғaрғa бетте ген екі белгі лі aқын бaр. Олaр – Абaй мен Алтынс aрин Ыбырaй.
XIX ғaсырдың екінші жaрымы , әсіре се мынaу екі aқынның еңбек еткен жетпі сін ші , сексе нін ші жылдaры және одaн бері жиырм aсыншы ғaсыр бaсынa шейін созылғ aн жылдaр бaрлығы дa, қaзaқ дaлaсын сaудaлы бaзaр, кеңсе лі қaлa бaурaп меңге ре бaстaғaн кездер еді.
Ресей көлемін де күш aлып, қaнaтын жaйып, өрлеп өсіп келе жaтқaн өндіріс кaпитaлы ол кезде отaр, бaзaр іздеп жaлaқтaйтын . Отaр – бір жaғынaн, өндіріс тің шикі бұйымын aрзaн бе руші қор, екінші жaғынaн, сол өндіріс туындылaрын қымбaтқa aлaтын бaзaр. Сондықтaн ондaй отaрды жебей-жебей сaуып, бере рін де, берме сін де бaсa қимыл етіп, омырaулaй бaрып aлaтын күш керек еді. Сол күш орнынa, өндіріс кaпитaлы қaзaқ дaлaсынa, aлдымен жaлaңқaя, сaудa кaпитaлын aгент қылып жұмсaды. Екінші, сол өндіріс тің тaп мaқсaтынa үйлес келерлік тәртіп орнaтып, өз дегенін бұлжытпaй орындaтып отырa aлaтын әкімші лік керек болды.
35
Мұндaй әкімдер пaтшaлық үкімет тің ел ішінде гі тіре гі , көзі болaрлық міндет ті орындaй, әлеумет мaйдaнынa шықты . Ел ішін де әкім, сұлтaн, төре , болыс , би деген дер көбей ді .
Бұрын дa титы ғы құрып келген ел енді жерден aйырылып , мaлдaн aжырaп, aлым-шығын, сaлық-қaржы, қымбaт бaзaр тaлa уынa бір ұшырaды. Жұт, індет , пaрa-пәле сияқты кесір лер ге тaғы шырмaлды.
Осындaй күйлер дің бaрлығының aрты, көпші лік қолы ның aсa төмен деп, кедей ленуіне себеп болaды. Ашaршылық -жоқшы лыққa қaмaлтaды. Бaсқa түскен күйге нaрaзылық үдеме се өшпей ді. Бірaқ бұрын әр кезең де aлысып көрсе де деге ніне жете aлмaғaн ел енді жaңa шaрaлaрғa ұмтыл aды. Онысы сол қaлa, сол бaзaрдың, сол өктем дік етіп тұрғaн әкімнің өз құрaлымен құрaлдaну шaрaсы болaды. Ашaршылықт aн қaлa жaғaлaу, бaтырыр aқ болу , жұмысқ a жaлдaну, кәсіп іздеу , өнер үйрену – бaрлығы дa тұйыққa қaмaлғaн елдің жaлғыз көзде ген ниеті болaды. Бірaқ кедей бұқaрaның қо лынa ол игілік тиме ген.
Сол күнде гі әлеумет тік құры лыс тың көпші лік ті тұйыққa қa мaғaн хaліне нaрaзы болу шы ел жоқшыл aры көбей ді . Ел ішінен шыққaн aқыны , өнерпaзының қaйсысы болсa дa, көрген де , сөз қыл ғaндa, ең aлдымен , ел көзін де гі жaсты сөз қылaды. Бaс бaғыты сол болғaндықтaн, әкімдер дің , әкімші лік тің бaрлық лaс-былық белгі лерін aямaй шенеп , мінеп сөйлей ді . Осымен жaлпы әкімші лік , шa руaшылық қоғaмдық жaйлaрғa өзге ріс кіргі зе міз деп тaлпынaды.
Көпші лік бұқaрa күйіне де өзге ріс кірсін , ол кәсіп үйрен сін, оқу-білім білсін , көпші лік сaуaтты, сaңылaулы болсын деп ұрaн тaстaйды. Осы тілек пен шыққaн aғaртушыл aр тaрихтың жaңa жaғдaйынa бейімдеп білім қaрaкетке үгіттеу мен бірге өзде рі де өнер тaбaды.
Міне , өткен ғaсырдa, сондaйлық үлгі -өнерге , оқу, білім ге ден қойып , көпті aртынaн ертпек болғaн, aлғaш оянғaн, мәде ниет ті aқындaр Абaй мен Алтынс aрин болсa, бұлaрдың әрі өзде рі кәдір леп, әрі жұртшы лы ғын a дa нұсқaғaн қыблaсы Еуроп a мәде ниеті , орыс хaлқының мәде ниеті болaды.
Әдебиет мaйдaнын aлғaндa, екеуі де орыс хaлқының XIX ғa сырдaғы клaссик әдебиетінің мекте бінен өткен , содaн үлкен үлгі ,
36
ұстaздық көрген кісі лер. Бұлaр көрген әдебиет мекте бінің бaсы Крылов , Пушкин , Лермон товтaрдaн бaстaлсa, бергі жaғы Бели н- ский болып және 60-жылдaрдaғы хaлықшыл -бұқaрaшыл, сыншыл жaзушыл aр Черны шевский, Добро любов, Писaрев, Некрaсов, Сaлтыков -Щедрин боп кете ді.
Бұл мектеп тен олaрдың нық ұстaп шығaтын үлгі , түсі нігі aқындық хaлыққa қызмет етудің үлкен жолы деген ұғым болaды. Ақын шығaрмaлaры қоғaмның тәрбиесі не , өсіп дaмуынa, дү ние тaнуынa жәрдем ететін еңбек деп тaни ды. Орыс әдебиеті нің жaңaғы ұлы қaйрaткерле рі өз шығaрмaлaры aрқылы тұс-тұ сындaғы зұлымдық , қaрaңғылық күштер мен aлысып өтке нін көре ді. Пушкин , Бели нский, Черны шевский, Некрaсов, Сaлты ковтaрдың сол зaмaндaғы жaуыз тәртіп ке қaрсы aлысқaн қaндaй құрaлдaрды қолдaнғaнын көріп , біле ді. Пaтшaлық реaкцияның үлкен ді-кіші лі тaянышы – aгентте рі боп отырғaн aқсүйек ұлық тaр, төре -чинов никтер, aлпaуыт қaнaушылaрдың қоғaмғa зaлaлды озбыр лық өктем дігін, нaдaндық, зұлымды ғын сол aқын, жaзу шылaрдың қaлaйшa сынaп, жерлеп сөйле генін көре ді.
Олaр жырлaғaн қоғaм уaйымы; қоғaм күйін көре тұрa өз бaстaрының шерле ну , неме се қоғaм дұшпaндaрын әлсі ре ту үшін солaрды сұмпaйы-жaуыз пішін де көрсе ту әдісі , не болмaсa ел қaнын сорып жүрген пaрaзиттер ді aщы қaлжың, өткір мысқыл , мaғынaлы күлкі мен aжуaлaу әдісі – бaрлығы дa біздің жaңaғы aқындaрғa үлгі, өнеге боп тaнылaды. Сол әдіс өрнектер ді өзде рі де (әсіре се Абaй) бaрыншa кең түрде , мол үлгі де қолдaнуғa кірі седі .
Абaй шығaрмaсындa әлеумет шілдік сaрынның жaңa aғымын , туып-өсуін , ең aлдымен , әзірле ген жaғдaй – сол кезде гі көпші лік қоғaм тұрмы сының өз қaлпы болaды. Сол өз ортaсының не күйі бaр, неге мұқтaж екенін көппен бірге сезіп мұң еткен aқын, енді сондaйлық әлеумет тік мaзмұн сaрынды сыртқa шығaрaтын жол, үлгі , өнеге іздей ді. Осылaйшa, ізде ну жолынд a жүрген де, өз қaуы мындaй қоғaмдaрдың ортaсынaн шығып елге сaпaлы еңбек етіп өткен aғaртушы , мәде ниетті, либер aл, бұқaрaшыл aқындaрдың ізін, жолын көре ді. Соны мен Пушкин , Лермон тов, Сaлтыков тың мекте біне үңіле ді. Өзге рек жaғдaйдa, өзге ше құлдық , нaдaндық,
37
зұлымдық қорлы ғынд a жaтқaн өз жұртшы лы ғын a, aнaлaрдың сaрыны мен бұдaн өзге ше өнеге лі еңбек етпек ке тaлпынaды.
Міне , Абaйды Европ a мекте бі мен , орыс әдебиеті нің клaссик дәуірле рі мен жaнaстырып , қaбыстыр aтын өткел осындaй қоғaм дық, тaрихи өткел дер болaды. Мaзмұн сaрыны , ішкі бaғыт нәрі ел тұрмы сы ның қоғaм күйінің өзіндік , aнaйы топыр aғынaн шыққaн сaрын нәрлер болaды дa, соны жaрыққa шығaрaтын түр, үлгі ні ғaнa орыс хaлқының aсыл қaзынaсынaн aлaды.
Орыс клaссикте рі мен Абaйдың жaлғaсы әр aлуaн. Бaтыс Еуроп a мен орыс жaзушылaрының көпші лігін ол ең әуелі көп оқып, тексе ріп өтеді . Өзінің білім aлып, дүние тaнуынa солaрдың шығaрмaлaрын aзық етеді . Осы ретпен оқып шыққaн aқын-ғa лымдaрының ішінде Бaтыс Европ aның Гете сі, Шекспи рі, Шил лер, Гейне сі, Бaйрон, Бaльзaк, Лесaжы дa болaды. Ол кезде гі білім өнерлер дің мол қордa, үлкен бесі гі Бaтыс Еуроп a екенін aңғaрып, сол жaқтың aқындaрын ғaнa емес, неше aлуaн фило соф, білімп aздaрын дa зерттей ді. «Европ aның есею тaрихы », «Ескі шығыс мәде ниетінің тaрихы » сияқтыл aрды дa сол Бaтыс Еуроп a ғaлымдaры aрқылы оқып біледі . Еуроп a фило софиясын зерттеу ре тінде Спенсер , Спиноз a, Декaрттaрды оқиды . Бері де Дaрвинге де қызығ aды. Қиыр Шығыс тaрихын aн Буддaның жaйындa біле ді.
Кейін кітaпқa сaлынып уaқиғaлы шығaрмaлaр ізде ген де , Бa тыс Еуроп aдa ортa ғaсырдa болғaн дін соты – инкви зи ция со тының зұлымдықт aрын көрсе те тін ромaндaрды көп тексе ре ді . Еуроп aдa әкімші лік құрғaн пaтшa, король нәсіл де рі нің сaрaй тaртысын білмек боп, Алексaндр Дюмa ромaндaрын көп оқиды. Кейін «Үш мушке тер », «Он жылдaн соң», «Король қaтын Мaрго» деген ромaндaр Абaйдың aуызшa aйтуы бойын ш a көп елге жaйы лып, ертек боп кете ді . Осы ретте инкви зи ция зaмaнының бір ромaны «Қызыл сaқaл» дa ертек боп кеткен . Лесaждың белгі лі ромaнын «Ақсaқ фрaнсaз» aтымен тaрaтaды.
Осылaр сияқты тaғы бір қызы ғып оқитын әңгіме лері Афри кa, Америк a, Австр aлиядa неме се жaбaйылaр aрaлындa тірші лік ет кен білім ділер, жиһaнкездер жaйлы болaтын. Мұндaй әңгі мелер де сол жергі лікті жaбaйы деген елдер ден шыққaн ерлер , нaмыс қорлaр, дaнa aдaмдaрдың жaйын сүйсі не оқитын болaды. Абaйдың
38
өз мәжі лі сін де болып , өз әңгі ме ле рін көп есті ген кісі лер дің ішінде Америк a мен Африкaның зәңгі ле рі (қaрa түсті /бaрлығын – Абaй «зәңгі » деген бір aтпен aйтaтын) жaйын д aғы сөздер ді есті ме ге ні жоқ деуге болaды. Неше aлуaн күшті , қызық ромaндaрды сол жaйын a н aйтa тын болғaн. Осындaй Абaй aйтқaн әңгі ме лер дің бі рі – «Медғaт Қaсым». Бұл – Африк aдa Ніл дaриясы бойын д aғы бір Қaсым деген құлдың плaнтaтор бaйдaн кек aлуынбaян ете тін әңгі ме . Осыны Абaйдың мaслихaты бойын ш a қaрa сөзден әң гіме лі өлең етіп шығaрғaн Абaйдың өз бaлaсы Мaғaуия болaды. Зәңгі лер жaйын д aғы Абaй aйтқ aн екінші қызық әңгі ме «Зұлыс» болғaндықтaн, оны Ақылбaй деген бaлaсы өлең қып тaрaтaды. Ұсaқ елдер дің өз теңдік , бостaндығы үшін aлысқaн қaйрaтынa мысaл етіп пaтшaлықпен aлысқaн Кaвкaздaғы «Шaмиль өмірін » де Мaғaуияғa өлең еткі зе ді 1.
Африк aдaғы aқ жұрт пен зәңгі лер дің aлыс-тaртысын көрсе тетін «Вaлентин Лус», «Тaзa жүрек », «Ягуaр Мәдле нец » деген әңгі ме лер де Абaйдың ерте гі қып тaрaтқaн әңгі ме ле рі еді. Өз ортaсынa, шығыс ескі лі гі нен қaлғaн «Мың бір түн», «Шaһнaмa», «Бaқтaжaр», «Қырық -тоты », «Ләйлі -Мәжнүн », «Көроғ лы сұл тaн» сияқтыл aрды пaш етіп тaрaтумен бірге , жaңaғыдaй Европ a жaзу шыл aрының дa көп-көп әңгі ме , дaстaндaрын жaя жүрген болaтын.
Бұл aйтылғ aндaрдың бaрлығы Абaйдың дәл өзінен қaлғaн aқындық шығaрмaлaрғa із қaлдырмaсa дa, жaлпы Абaй меншікте ген қор, ірге нің қaндaй болғaндығын көрсе теді.
Осылaйшa оқып тaну ретін де Абaй Крыловт aн бaстaп өз уaқытын a шейін гі орыс жaзушы -aқындaрының , сыншы -тaрих шыл aрының – бaрлығы ның дa еңбе гі мен тaнысқaн.
Сексе нінші жылдaрдың ішінде жaзғaн «Интерн aттa оқып жүр» деген өлеңін де Абaй жaңa дaңқтaнып келе жaтқaн Толстой ды текке aтaмaйды. Арғы клaссиктер ғaнa емес, өз тұсындa енді - енді дaмып келе жaтқaн жaзушыл aрды дa оқып біліп жүрген дігін сезді реді. Міне ки, Абaйдың орыс әдебиеті aрқылы бaрлaп көрген өрісте рі осындaй. Бұл – оқып біліп , тaнысып өткен мәде ниетінің
1 Бұл – Мaғaуиядaн қaлғaн қызық ты күшті поэмaның бірі екен, бірaқ қолжaзбa жaйын a н тaсқa түсе aлмaй ерте кезде жоғaлып кеткен .
39
көле мі. Ал осылaрдың ішінен енді Абaйдың тесі ле қaрaп, үңіле бойлaп, өзіне жоғaрыдa aйтқ aндaй, жaқын тұтқaн сыбaйлaс біл ген aқын-жaзушыл aр бaр. Олaры, әсіре се Лермон тов, Крылов , Пушкин , Сaлтыковт aр болды . Бұлaрғa дa Абaйдың ұштaсып қaтынaсуы біркел кі емес, әртүрлі .
Абaйдың көп көңіл бөліп , тыры сып aудaрулaрынa қaрaғaндa, ол Крылов мысaлдaрын зор бaғaлaғaн. Бірaқ сонымен қaтaр өзі дәл бұл үлгі , бұл жaнрдың aқыны емес. Ол жaлтaртып, сипaй қaмшылaп aйту емес, Лермон товшa көзге шұқып , бaсқa ұрa aй туды сүйетін aқын. Сондықтaн мысaлдaр түрін бaғaлaғaнмен, оны көпке ұғымды , өтімді бір aлуaн көркем түр деп тaнысa дa, өзіне үлгі етіп бaурaп aлмaйды.
Крылов тың мысaлдaрын осылaйшa aудaрып, қоғaмдық мін, кемші лік тер ді тұспaлмен ғaнa шенеп , aжуaлaп тоқтaғaн Абaй Пушкин ге келген де , былaйшa жaдaғaй күйді қaнaғaт қылмaйды. Пушкин мен Абaй aрaсының жaлғaсы – мол сaлaлы. Терең тaмыртүбір лі болaды.
Орыс клaссикте рінің ішінде Абaйғa үлгі беріп , үлкен ұстaз дық еткен aқынның ең үлке ні – Пушкин . Бірaқ осы жaйды сыртқы белгі ден, aудaрмaдaн ғaнa іздеу керек емес. Оны зерттеп, үңіле қaрaп бaрып қaнa түсі нуге болaды.
Мәсе ле нің бұл жaғын кейін ге шеге ре тұрып , біз әуелі Абaйдың Пушкин нің өзінен aудaрғaн – «Тaтьянa, Онегин хaттaрынa» ке лейік.
Абaй бұл тұстa Пушкин нің құр ғaнa aудaрушы сы болмaғaн. «Евге ний Онегин » сияқты өлеңмен жaзылғaн ромaнның бaрлы ғын aудaрмaй, Абaй өзіне тaңдaмaлы, түйін ді деген жерле рін ғaнa aлaды.
Пушкин нің үлкен шығaрмaсын Абaй өз тұсындaғы қaзaқ оқушы сын a өз елегі нен өткі зіп , өзінше қоры тын ды жaсaп, өзі ойлaғaн түрде гі бір үлгі етіп ұсынбaқ болaды.
Абaй aудaрғaн «Евге ний Онегин » – ол шығaрмaның өзі емес, Абaйғa керек ті болғaн тұқы лы ғaнa болып шығaды. Бұның себе бі Абaйдың бұл шығaрмaғa өзінше бір өзге ше мaқсaтпен келуінен туғaн. Тaтьянa мен Онегин aрaсындaғы жaй-күйді де aяқ кезін де өзгер тіп жібе ре ді. Тaтьянaдaн күдер үздір геннен кейін Онегин ді
40