54

Құндылықтар мәселесі гуманитарлық ғы­лым салалары мен философияның ең басты зерт­теу нысандарының бірі болғандықтан маңызды­ лыққа ие. Сондықтан да құндылықтардың мә­ нін пайымдау үшін құндылықтар болмысының бастапқы негізіне көз жүгірту керек.

Жаңа дәуірде пайда болған құндылықтарға қатысты «ғылым ұғымына қатысты қатаң көзқарас қалыптасқан және діни-дүниетаным­ дық қағидаттар өз пәрменділігін, айқындылы­ ғын жоғалтқан» [1, 30 б.].

Орта ғасырдағы діни дүниетанымның құл­ дырауы барысында біртұтас әлемді қабылдау үрдісі және адамның әлемдегі өз орнын, тіршілігінің мәнін пайымдау толығымен жойылып, оның өз мінез-құлқын реттеудің ішкі және сыртқы ақиқатқа жатқызылу үрдісінен қол үзілді. Сондықтан да адамның рухани өмірінде пайда болған бостық әлем көрінісін, адамның дүниетанымын объективті және субъективті шынайылыққа негізделген ғылыми пайым-

дау қағидаттары тұрғысынан адамның ақылойы арқылы толықтырылады деген тұжырым жасалған.

Тек түрлі аксиологиялық ағымдар мен мектептердің өкілдері ұсынатын «құндылық­ тар» ұғымының өзімен танысқан кезде ғана құндылықтар теориясының қазіргі күйіне қатысты сын пікірлердің айтылуы айқын болады. Атап айтар болсақ, кейбір философиялық еңбектерде құндылық болуы тиіс нәрсе құбылыс ретінде ғана айқындалады. Америкалық психолог М. Рокич құндылықты адамның белгілі бір көзқараста болып, соған нық сенуін білдіреді деп, өз еңбегінде негіздемелері әралуан санаттар түрлерін ұсынады. Ал тағы да бір еңбегінде

– құндылықтарға қоршаған орта объектілерінің спецификалық әлеуметтік анықтамалары ре­ тінде түсініктемелер береді. Сонымен қатар, ақиқаттың белгілі бір құбылыстарының әлеу­ меттікжәнемәденимәнінесілтемежасауретінде­ көрсетіледі.Кейкездеріқұндылықтарәлеуметтік

мүлде қайшы келетін белсенді субъект, әлем субстанциясының экзистенционалды орталығы. Аксиологиялық, бағалаушы сипаттағы объект. Аксиологиялық, баға беруші сипаттағы субстанция. Адамның міндеті – Тұлға болу – Адамның бүкіл күрделі рухани-жан сезім – тәндік құрамы бірыңғай субъект болып табылады. Тұлға үшін мәні бар құбылыс – тұлға болмысынан тыс субстанцияның, яғни өзінің бір саты жоғары тұратын субстанция болуы өте маңызды. Егер де тұлғадан биік тұратын болмыс болмаса тұлғаның өзін де тұлға ретінде қалыптасты деп айта алмаймыз. Сол кезде тек ру мен қоғамға бағынышты индивидум ұғымы ғана болары сөзсіз, сол кезде табиғат адам болмысынан биік, адам тек табиғаттың бір бөлігіне ғана айналады.

Ресми білім беру жүйесінде нарық талаптарына сәйкес техникалық және басқару дағ­ дыларына­ , икемділіктеріне мән беріледі. Сол арқылы дәстүрлі академиялық пәндер шет­ тетіледі.

Ақпараттық технологиялар ақпараттың қарқынды түрде берілуіне қарамай, олардың маңызды бір бөлігінің пайдасы шамалы болып келеді. Қазіргі әлемде адам құқығын қорғау аясында қос стандарттар орын алған, бұл батыс мемлекеттерінің сыртқы саясатта өздеріне пайдалы кезде ғана қолданыс табатын құралына айналды.

Сондажаһанданудыңжағымсызжақтарымен қалай күресу қажет? Саяси ғылымдар докторы Зұлпыхар Гаипов оған қарсы тұрар күш

– ұлттық мәдениет деп санайды [6, 32 б.]. «Біздегі кейбір ұлтшылдардың «қазақ құрып бара жатыр» деген ешбір дәлелсіз байбаламдары қарапайым халықты уайымға салып қояды. Сол арқылы қоғамдық сана қалыптасып жатыр. Бүгінде қазақтың ұлттық мәдениеті, тілі мен дініне қара аспанды төндірудің қажеті жоқ. Қазақ қазақ болғалы басынан небір нәубетті жылдар өтті. Қазақ – аласапыран жылдарда да ұлттық құндылықтары жойылмай сақталып келе жатқан бірден бір ұлт. Атырау мен Алтайдың, Қызылжар мен Түркістанның қазақтары ешбір диалектісіз сөйлейді. Ал көрші Өзбекстанның оңтүстігі мен солтүстігі өзбек тілінде сөйлессе де, бір-бірін түсінбейді. Шағын ғана жері бар Қырғызстанның бүгінде оңтүстік пен солтүстік болып қырқысып жатқанын көріп отыр. Бұл жағынан салыстырып қарағанда, Қазақстанда ауызбіршілік те, өзара түсіністік те бар. Ең бастысы – тіліміз бен дініміз таза. Қазір «қазақ тілін дамыту үшін» деп ұрандататындар бар. Қазақтыңтілі–атамзаманнанберідамып,кемел-

денген тіл. Сондықтан тіліміз ешқашан өлмейді, жойылмайды. Жаһандануға қарсы тұруға қауқар боларлық күш – ұлттық мәдениет. Бұл тұрғыда елімізде «Мәдени мұра» бағдарламасы, «Рухани жанғыру» аясында көптеген шаруа атқарылды. Әлі де атқарылып жатыр. Ұлттық мәдениетті сақтай отырып, рухани жаңаруға ұмтылуда Жапонияның тәжірибесіне сүйенгеніміз дұрыс болар еді. Жапония десе, кез келген адамның көз алдына кимоно, самурайлардың қылышы және керамика елестейді. Дәл осылай бүкіл әлем қазақ дегенде, қымыз, ұлттық киімдеріміз, ұлттық ойындарымызды елестететіндей болуымыз керек қой. Мысалы, Жапонияда ұлттық киімдерді тігетін шеберлерге мемлекет тарапынан арнайы гранттар бөлінеді. Яғни қарапайым іскерлерді ынталандырып отырады. Бізде де мемлекет тарапынан үлкен қолдау болып жатса, ұлттық құндылықтарымызды заманауи үлгіде жаңғыртуғаәбденболады».Әрине,З.Гаиповтың қазақ тілінің патриоттарын «ұлтшыл» деп атаған пікірін құп алмаймыз, алайда ұлттық мәдениет туралы ойы көңілге қонымды екендігін атап өткен жөн [7, 13 б.].

Құндылықтар жүйелерін трансформациялау міндетін шешу құндылықтар трансформациясы үрдісіне қатыстырылатын объекттің мәнін пайымдау қажеттілігіне де тікелей қатысты.

Құндылықтың болмысын анықтау адам мен қоғам болмысындағы мәнін аңғару үшін қажетті, алайда жеткілікті емес. Иелену мақсатында нақты өмір субъектісінің, не объек­ тісінің маңыздылығын анықтау оның шынайы пайдалылығын немесе зияндығын сипаттамайды, кез келген объектіде немесе іс-әрекетте Мейірім де, Жамандық та болуы мүмкін.

Осы мәселеге талдау жасаған кезде И. Кант «Адамбайболғысыкеледі–осығанорайолөзіне қаншақызғанышжәнеқудалаушылықтілепалуы мүмкін!» деген еді. Ол ауқымды танымдар мен аңғаруларды талап етеді – мүмкін ол оған кей мәселелергекөкіреккөзінашуғамүмкіндікберіп, нәтижесінде осыған дейін байқамай жүрген бақытсыздықтарды көріп не оның онсыз да мазасыздық туғызатын құмарлықтарын арттыра түсетін болар, себебі олардан құтылуға болмайды. Адам өз өмірінің ұзақ болғандығын қалайды

–бірақ оның ұзақ өмірі тек ұзаққа созылған азап пен бейнетке айналмайтындығына кім кепіл береді?Олөзінекемдегендеденсаулыққалайды

–бірақ көптеген жағдайларда адам денесінің әлсіздігі оны денсаулығы мықты болған кезде салынып кетуі ықтимал азғындыққа жеткізбеген жағдайларқаншамажәнет.т.»[4,262б.].Сөйтіп,

адамға «барлық заттардың өлшемі» мәртебесін қамтамасыз ететін және ең жоғарғы ниеттер мен талпыныстардың жүзеге асырылуы үшін жағдай жасайтын құндылықтар жүйесі, қоғам жағдайы игілік болып табылады деп айтуға болады. Сол кезде адамға қатысы бар кез келген құндылық оның тиісті қажеттілігін басқа құндылықтармен және қажеттіліктермен үйлестіріліп қанағаттандырады. Ол басқа құндылықтармен бірге адамның жетілдірілу бағытындағы және басқа адамдарға деген махаббатқа негізделген барлық қажеттіліктерін, қасиеттерін дамытуға қатысу арқылы адамға объективтітүрдіпайдалыболыптабылады.Болу мүмкіндігі анық болғанға айналдырудың басты объективті жағдайлары еркіндік пен еркіндікке негізделген қоғамдық қатынастар болып табылады. Аталған қатынастар адам үшін объективті түрде маңызы бар болып табылатындықтан, сондай-ақ құндылықтар мен құндылықтарға негізделген қарым-қатынастарға тартылады [10, 99 б.].

Қоғамдыққатынастартуралыайтқанкездебіз объективті түрде маңызды тақырыпқа назар аударамыз, ол – барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы қоғамның әрбір мүшесінің барлық адами қажеттіліктерін қанағаттандыруға

және жалпы адамды жетілдіруге бағыттала жетілдірілген қоғамды құру мәселесі.

Тарихтан байқап отырғанымыздай, осындай қоғамды құру қиынға соғады, алайда ол мүмкін емес деп айта алмаймыз. Осындайда мәселеніңтөркінібелгілібіржағдайлардааталған жағдайларды жасайтын нақты теориялар мен мүмкіншіліктердің бар болуында емес. Аталған жағдайлардықұрутекадамдардыңжәнееңбастысышығармашылықзиялықауымныңұйымдасқан іс-әрекеті арқылы жүзеге асырылуы мүмкін, себебі осындай ұйымдасқан қызмет іс-әрекеттің бағыты мен бағдарын анықтап, өзінің теориялық көзқарастарының шынайылылығын басқарушы элитаның назарына жеткізеді немесе теориялық көзқарастарды жүзеге асырудың өзге амаләдістерін (олар төңкерістік сипаттағы әдістер болуы мүмкін) іздестіреді. Алайда, егер осы адам дамуының негізін оның ең жақсы қасиеттерінің дамытылуы деп білетін осы элитаның озат, басқарушы санатының ойлаудың мәнін, құндылықбағыттаулардыжәнеізгілікқасиеттерін қарастыратын болсақ, адам қоғамының қазіргі жағдайы аталған шарттарды жүзеге асырудан әлдеқайда алыс екендігін байқаймыз. Әсіресе айтылғанныңбатысқоғамынатікелейқатысыбар екендігін ұғынамыз.

Введение

Формы и векторы существования и развития личности в современном обществе характеризуются постоянным воспроизведением конфликтной среды, а также конфликтных отношений и коммуникаций, в том числе на «ценностной», культурной, религиозной, этнической почве и других основаниях. «Современный человек подвержен влиянию факторов глубокой социокультурной трансформации современного общества, втомчислеразмытостиценностногосодержания культуры, неустойчивости социальных норм» [1, с. 27]. Современный человек существует в поликонфликтном пространстве, сформированном под влиянием специфических экзистенциальных ситуаций, фрустрационных состояний, «кризисов» модернизации, активного манипулирования сознанием, эмоционального выгорания личности и сложных многоуровневых поисков идентичности. Конфликтная среда формируется под влиянием кризисов этнической и религиозной коммуникации, «деградации» традиционных ценностей, современных культурных паттернов, массовой культуры, а также воздействием медийных и интернет-источников, социальных сетей, в условиях формирования новых форм отчуждения, а также новых «статусов» и функций личности.

Медиа проблематизируют существование социального субъекта в качестве источника раз-

вития ценностей толерантности и толерантной среды. Медиа оптимизируют основные ресурсы социального пространства, направленные на изменение и развитие социокультурной среды. Медиа влияют на организацию социокультурного пространства в современном обществе. Медиа воздействуют на формирование устойчивых стратегий социокультурной модернизации, а также релевантны самим факторам устойчивости и устойчивого развития. Медиа во многом отвечают за сам фактор адаптации в социальном и культурном пространстве, за выход на новый уровень культурной коммуникации, взаимодействия внутри общества, а также за коммуникации между личностью и обществом. «Терпимое отношение к чему-либо вовсе не означает безразличия или игнорирования объекта, а наоборот, свидетельствует о понимании его смыла и сущности (например, религия, политика, искусство, культура), способности критически оценивать его значение и роль в обществе, выявить положительные и отрицательные черты» [2, с. 127]. Медиа способны реконструировать позитивную ценностную сферу принятия решений и воспроизводства социальных отношений различного уровня. Медиа определяют систему мотивационных факторов для субъектов социальной жизнедеятельности и социальных групп. Медиа имеют «специальный» приоритет в решении вопросов взаимопонимания и признания социального и культурного разнообразия.

Основная часть

Культурная модернизация и модернизация общественного сознания, безусловно, подразумевают актуализацию социальных, культурных, нравственных традиций и ценностей, заложенных в духовном опыте этносов, проживающих на территории Республики Казахстан. «В период интенсификации производства, развития информационной коммуникации и углубления мировогокризисавозрастаетмировоззренческое значение таких понятий, как доверие граждан к властным структурам, согласие в обществе, склонность вступать в диалог, договоренность сторон, социальная справедливость и социальная ответственность, совесть, толерантность, престиж, общественное мнение, настроение масс и т.д.» [3, с. 127]. «Смыслы», ценности и интенции массовой культуры и медиасреды способны, в свою очередь, как закрепить положительную ситуацию в сфере обмена культурным опытом, купировать негативные воздействия на личность и общество, сформировать модальности толерантного поведения и общения, так и изменить ситуацию в негативную сторону, дестабилизировать «привычное» состояние общества. К примеру, медиа- и интернет-среда «предлагают» новые формы активности, новые смыслы, ценности, новую реальность, новые способы коммуникации, резко изменяя культурные приоритеты, а также рычаги воздействия на личность, общество, средства и механизмы взаимодействия с государством и его институтами. «Важным представляется сохранение социаль- но-политической стабильности, углубление и совершенствование на началах толерантности и цивилизованности, взаимопонимания и взаимоуважения между этническими группами и конфессиями, государством и народом страны» [4,

с. 50].

Самым открытым, незащищенным, гибким социальным субъектом, «актором», потребителем и пользователем информации, а также новых технологий и средств коммуникации является на сегодняшний день молодое поколение. Данная фигура оказывается наиболее чувствительной, реактивной, гибкой, восприимчивой, мобильной, открытой, личностно центрированной, прагматичной и, даже, информационно инициативной, одновременно, – незащищенной, незрелой, агрессивной, по отношению к информационным потокам и окружению, социально «неадаптированной», «кризисной» с информационной точки зрения.

Именно медиасреда задает модальности личностного поведения, конструирует специфическую систему оценок на индивидуальном и групповом уровне. Медиасреда участвует в формировании специфических социальных групп, групп общения и коммуникации, то есть создает новое средовое пространство, в социальном

икультурном измерении. Новое измерение получает как творческий, так и «потребляющий» человек, в том числе человек потребляющий информацию. В изменяющейся социокультурнойсредеактуализируютсявопросысоциальной активности, проявления творческих качеств и начал человеческого существа, ответственности

иприватности существования, а также солидарности и уникальности личности и многие другие проблемы и «темы».

Таким образом, на динамику и качественное развитие отношений толерантности влияет информационная составляющая современного общества и культуры, затрагивающие и формирующие каждого человека. «В современной мысли понятие толерантность пронизывает собой не только научные и учебные писания, но и гораздо более широкую культурную сферу от журнальных публикаций и СМИ до разноликих грантов по толерантности, правительственных программ

ит.д.» [5, с. 5]. Знание, а также информационные и образовательные ресурсы воспринимаются сегодня в качестве самых главных факторов достижения профессиональных и экономических результатов, развития компетентностных качеств человека, обеспечения глобальной информационной и социально-экономической мобильности для общества в целом и конкретной личности. Для общества знаниево-информа- ционная компонента в купе с технологическими инновациями является рычагом и немаловажным условием управления общественными системами, координации культурного опыта, общения и коммуникации. В жизни современного общества большую роль играют «медиаинновации», медиатехнологии, медиаобразование, медиаобмен, а также состояние медиаресурсов и современная глобальная медиакультура, затрагивающая локальные сегменты медиапространства. «Толерантность позволительно рассматривать как уникальную ценность, интегрирующую в себе ряд нравственных и прочих ценностей и опирающуюся на них. Именно толерантность становится фундаментом современной глобальной культуры» [6, с. 18].

Под воздействием медиакультуры индивид испытывает соприкосновение с другой культу-