Теегин герл 1961 номер 1

ХОНЬНА МИХАИЛ.

40

ХӨӨЧД ДУРМ ТУСНА

ХАРЦХАН МОНҺЛ.

ЭЛСТИН АСХН.

БАЛҺСМ ДҮҢГӘЖ, ӨСНӘ.

42

ОЧЕРКС БОЛН КЕЛВРМҮД

ИНЖ.ИН лиж..

ЗӨӨРӘН илдкҗәх ҺАЗРМ

(Очерк)

Диивн ордг автобус дүүрң улс, нурһлҗ баһчуд-. Эиүнд йовх баахн

көвүд, күүкд, шууглдад, хоорндан күүндсн үгннь чпңнә бәәтл, эдн өргн теегин хамань болвчн күрч, зупа амрлһнд бәәһәд, ода хәрү олн зүсн балһсдан тсмцлдәд, сурһульдан одлдҗ йовцхах студентнрнь медгдв.

Эдпә келдг шог, хөкр хамгнь эң-зах уга элвг болн элдв соньн, тигәд чигн өөрнь йовх улсин залху эс күргүлсн деерән, теднь нам зөвәр

таалта.

Хама бәәсән, ю үзсән, ю соңссан, заагурнь шог-хөкр семрүләд, эдн

күүнднә. Көк теңгсин көвәд 'һарлцснь бәәдг, бийнь ялдһр өңгтә залу болхар белджәх көвүн — эврәксиннь тускар үүрмүдтән келжәһәд,—

— Мини эцгм Нефть — балһснд көдлҗәнә,— гив. Ташр тигәд эн балһсна нернг зөрц ончта хадвртаһар келчкәд, «ним балһс тадн меддвт?» гиж суржах өңгтәһәр үүрмүд талан көвүн хәләв.

Каспийск-Олейниковск нефть, Ивановск Ик Буурла газ, Хальмг республикин өмн үзгт нань чнгн кесг һазрмудар нефть, газ, хар чолун нү-

үрсн, тосхлтд ордг чолун бәәдгинь медцхәдг үүрмүднь эн көвүнә шоглн келжәх «Нефть -балһсн» гиснә утхннь аңхрцхав, тигәд эднь өврҗәх бәәдл һарһцхасн уга. Зуг күүкдәс негнь эн шин балһсна нер урднь эс сонссндан хоньтг уга седкләрн илднь келв:

—Бамб, ямаран балһсн гинәч?

—Нефть-балһсн... Соңсад угавч?—гиҗ Бамб эн күүкнә нүднә өм-

нәснь эврәннь нүдәп зөрүләд, әмтәхн бәәдлтәһәр ннәмсв.

Наадк үүрмүднь цуһар инәлдҗ шууглдв. Эн күүкиг наадлх учр харһснд эдн амрлдад, даб гилдәд одцхав:

— Ан-я, эврәннь республикин балһс эс меддви? — гилдв.

Күүкн хулмадад, әмтнә чирә хәлггһәд, зөвәр улаһад одв, болв эн нткжәхш.

— Цеңкр алтн гидг балһс бас меддг угавч? — гиҗ негнь өврсн бәәдл һарһв.

— Хар алтн гидг балһс бас меддг угавч? — гиж наадк нсгнь сурв.

— Чолун хамр гидг балһс бас меддго болхмн эн,— гиҗ бас негнь орлцв.

Эднә келҗәх шин балһсдин нерднь олн болад ирхлә, бийләрн эдн шоглҗахинь медәд, күүкн эднә өмнәс һаран саҗад, бийим бичә тенүл-

*әр седит,— гигәд, невчк тогтнв.

45

Энүнәс авн экләд, төрскн өргн теегин өр дотрас ямаран ик зөөрмүд

илдҗәхин тускар күр болв.

Дөгәтә баһчудан һәәхәд, шуһуд тагчг суусн -өвгн машина дацгша

дахҗ нәәхлн йовж хату бор брезент көдргиннь өвриг хойр талгшан

әрәд, халурхсн дүрс һарһад, буурл сахлан ясад, күүрт орлцв.

— Күүкд, эн тадна келжәсн тоот сән норта болен деерән, нам орта чигн болҗ нанд сангдна,— гиҗ төвшүнәр эклв.

Баһчуд дууһан айдад, тагчгрв. Әмтн цуһар өвгнүр хәләлдәд, энүнә үгинь чиннхәр белн болдхав.

— Советин йосн тогтсна хөөн удан болад уга цагт, кеер эҗго кө-

дәдхөхәрүлж йовсн нанд темәд, мөрд татсн 'һурвн тергтә орсмудхарһв. Теднәс негнь, тигхд залу наста, нанас медәтәвр күн, нан тал ирәд, хаалһ заалһж авад, һазр-усна нер сурв. Үгтә-күүртә, тиньгр авцта, өндр шар залу билә тер. Тедн һазр шинҗләд, һазрин өр дотрк зөөр илткдг, ик номта инженер улс болж һарцхав.

Доран бәәх алт үзл уга, деегүрнь йовад йовнавди,—гиж эн марзаж инәмсв. Энүнә келсн үгин утхинь медл уга, би«юн гижәхмб эн» — гиж санад, айстан көл дорк көк ноһа хәләвв.

— Уга, энч һазр деерк алтн. Үүнәс үнтә алтн һазр дор бәәнә,— гиж эн келв.

— А,— гиҗәнәнв би,— не чи, арһта залу болхла, тер алтан илдкәд,

манд үзүлхнчн,— гивүв.

— Айдҗа, арһта залус өсх, тер алтиг тедн илдкҗ үзүлх,— гиҗ эн күн, мини даларм ташн бәәҗ келәд, мана һазрт алтн мел бийнь эс болвчн, алтнла әдл үнтә зөөр бәәхиг нанд цәәлһж өглә. Ода, шидрәһә, мана һазрин энд-тенднь нефть, газ, нань чигн зөөр илдкгдҗ гисн зәцг

дару-дарунь сонсгдад бәәхлә, тер күүнә келсн үг сергәд, санандм орж ирәд бәәнә, гичкәд, өвгн хоолан ясад, терзәр теегин ууҗм хәләж таг­ чгрв. Тенднь олн-олн хөн деләд идшлж йовна...

—Ода тер арһта залус өсчкснь эн болҗахгов,—гихлә, өвгн эн үг келсн күн тал эргәд, келжәнә:

—Э, тиим боллго, тигәд чигн эн зөөр илджәхов.

«Тер арһта залусин тоод бидн чигн орх биз» — гисн тоолвр инженер геолог болхар седжәх студентнрин негнь болгсн Бамбин седклд зервк

орв. «Нефть-балһсн» гиҗ мини тер келсн үг биш. Мана Каспийск рай-

онд бәәх нефтин скваженд көдлжәх улс бийснь тигж нерәдцхәнә, терүгәр би бас хөкрләд келчквв»,— гиҗ Бамб дотран уха гүүлгв.

— Кукн, чини тер «Нефть-балһсн» гиснчн мел йосн шог биш, хәрнь нам орта үг гих кергтә,— гиҗ өвгн эцгинәр энкрлгч нүдәрн хәләһәд.

Бамбин дотрк седкл тааж медсн кевтә хатхж, урднь келсән давтж, кслв.

— Зөөрән илдксн һазрт балһсд өсхнь л*авта чигн болжахгов,— гиж негнәннь келснь мел чик болҗ, цуһарн седкл хамцулв.

Игәд, өглһтә өргн теегиннь аһуд өсҗәх олн-зүсн зөөрд бахтн бәәҗ,

мана эңгин улс күцәсн, күцәҗәх, күцәх тоотан тодлҗ сәәхн күүрән

кецхәнә.

Эврәннь һазрас, эврәннь чидләр, эврәннь зөөр һарһҗ байҗад, эврәннь җирһлән сәәхрүлдг советск олн әмтн бахтлго яахм билә. Одахн

күртл малмуд идшлдг элвг өвстә бәәрн болхас нань ончта темдг уга бәәсн көдәд ода олн өндр-өндр вышке дүңгәлднә. Эднь нефть, газ, нань

чигн зөөр мана теегин өр дотр бәәхиг, күдр техниктэ мана улсин үүлд-

вриг үзүлҗәх темдгүд.

Мана һазрин нефть, мана һазрин газ алдр долан жила зурад орман олен бәәнә. Эннь Хальмг республикин олн әмтнә нерн, цуһараннь эвртә дүүвр бахтмҗ. Алдр зуран болзг тегстл Хальмг теегт нефтин 6 орм, газин 5 орм эклҗ кедлгджэх мен.

46

НАРМИН МОРХАЖ.

ХҮРМ

(Келэр)

БЕРГН

Асхн, «бүр-бүр» гигәд хур орж. бәәнә. Үвлин сарла хур орна гисн юмб? Нам энҗл үвл-үвлч биш, хаврч биш. Хойр дакж, цасн унад, дарунь хәәльж. одв. Ода энгдән бальчг, бас деернь хур оржана.

Бичжәсн наасан стол деер оркад, эн тоотиг санад, Киштә терз тал оч зогсад, һазаран хәләв. һаза харнһу, хур үсәрәд, терз цокад бәәнә. Киштә терз түшҗ гейүрв.

Нурһта-турута, ик хар нүдтә, нәрхн хо-цаһан гергн. Атлс хар үснднь хая-хая цаһан орад, намрин бетк мет, толһань зер буурлтад ирж..

Маңнаһинь керчәд һурвн хурнясн татгдж. Тоолвр тоолад оркся цагтнь хурняснь илдж, күүкд күүг медәтә бәәдл һарһна. Минь ода бас терз

түшҗ эогсад, гейүрхләнь, маннаннь хурнясн ил ярзаж үзгдв.

Э-э, тиим, тер учрта. Гергнә өмн генткн өндр хар залу инәсн сәәхн үзгдв. Эн Дарм-Киштән аваль. Эн хойр күчр ни бәәнхәсмн, нсг-негндән «чи-би» чигнь уга, инәдтә-наадта, эвтә-довта, цүүгән-керүл уга болдг билә. Зуг эднә жирһл ахр болж һарла. Дән эклхлә Дарм цергт одад, Сталинград! орн-нутган харсж, эврә ногнан әрвлл уга ноолдж, йовад,

әмән өглә. Тер тускиг өөрнь йовсн улс хвөннь бичсн юмн. Бас минь иим хурта-бората өдр, өмәрән дәврҗ йовад, һар бәрлдәнд орж баатр Дарм хорж.. Тер чигнь учрар, иим хурта бората нагла, эркн биш, эцкр иньг Дарм, Киштән зүрк авлна.

«Яһжасм энв, көгшрәд, ирсм-яһсм, бичкн Давам бәәнәлм'.» — гиж

санад, толһаһан сегсрҗ оркад, Киштә стол тал оч суув. Тернь чигн бас

үнн: һазр деер һаннхн хәләсн, бичкн Дава көвүнь ода Москвад, уни­ верситета. сурһуль сурч бәәнә. Әрә хврн долатадан авалян гееси бийнь, кесг улс зәнг орулсн бийнь, һанцхн көвүһән сәкәд, аваль Дарман күндләд, ода күртл һаннхарн үлдснь эн болдг.

Киштә бичжәсн наасан хәләв. Манһдур балһсна Советин хург болхмн. Түнд Киштән ахлжасн әнгин тормүд чигн тәвгдхмн. Учр тиим

болсар, белдвр кеж, сууснь эн.

Генткн күн үүд цокв. «Иим балчгла кен ирж. йовхм болхв'.» — гиж. санад, Киштә одад, үүд тәәлв. Хувццднь хур ивтрж., дусал һазрт ду

сасн, бичкн шовһр хар көвүн орҗ ирв.

Бергн, мендвт, кергтә йовнав, болж. келәд, көвүн хувцан тәәлв.

Көвүнә нернъ —• Бамба. Эн Дармин әмин баһ дүнь, Киштән бичкн

46

кевун дунь. Дәәнә ӨМН һурвн ахта, өнр-өргн бәәсн кун. һурвн ик ахнь дәәнд одад хорсн, һарһсн экнь гемәр сәәннь орнд төрсн, һуужмл кевәрн улдсн цаггнь детдом авч асрҗ, ку кесн юмн. Тенд доладгч класс

төгсгәд, ФЗУ чпләһәд, ода хальмг тосхлһна трестд чолу тәвлһнә тускар көдлдг көвун. һазр деер хәләсн һанцхн бергән, дәәнә хөөн, һазртан нрәд, олж авсн кун.

—Бамба, хот унч?

—Хотан уучкад һарлав.

—Көдлмштн ямаран болҗана?

—Көдлмш сән. Мана бригадт өцклдур «коммунистическ трудан бригад» гих нср зуулһв.

—Сонслав. Тана бригадир Дамб, төвшун, сән көвүн, Цаһан танла көдлә бәәну?

—Көдлә,— гиҗ келәд Бамба башрдсн бәәдл һарв.

Цаһан Дамбин ду куүкн, Бамбла хамдан ФЗУ чиләсмн. Тер энболад .зөвәр күүндлдәд оркцхав. Болв, Бамба йовсн кергән келҗәхш. «Сурх цагнь болҗ» гиҗ санад, Киштә келв:

— Бамба, кергтә ирләв гилч, юн бачм кергв?

Көвүн мошкрад, улаһад, үгән келҗ чадж бәәхш. Бергн хәләж оркад, инәһәд:

—10 келхәр бәәхичн би медҗәнәв: гер авхар седҗәнч?

—Яһҗ медвт? — гиҗ көвүн чочҗ, босв.

—Чини бәәдләр медв. Эртинә чи Цаһаниг буулжалач, ода Цаһана

нер келхлә башрдад бәәнәч. Тер үнн дурна учр.

— Ах бергн, альдас меднәт? Мел унн, күн болх санатав.

— Сән зәңг. Күн болна гисн элдү төр. Зуг чини седкл — негн, куукнә седкл ямаран?

—Цаһан бас зөвтә.

—Тигхлә худнрт кү илгәх кергтә. Уга, эврән однав, чини хүвиг

алдад орккн угав, күцәҗ узсв.

— Нә, тигтн, ааҗа, игх гиж сана биләв,— гиҗ келәд, бичкн күүкд мет Киштән өвр деер киисәд, Бамба байрта бир тәвҗ уульв.

ЗӘНГ ОРУЛЛҺН

«Өнчн күн меекә»—гидг. Тер учрарв, эс гиж бергнәннь өргн седклд ханадв, Бамба кесгәс нааран нульмс һарһж узәд уга кун, бичкн күукд

мет экрәд уульв.

Киштә чигн учринь медҗ, эркн бишнь үүнә төрт орлцҗ, кү кех сана зуүҗ, дөң тусан кургх болҗ байрлж суув.

Удсн уга, дарунь, нег асхн, Киштә кеерәд, сумкдан шил әрк дурж авад Оҗан Манцын тал һарад өгв. Манцынхн ик хол биш, кезәнә таньдг-меддг, өөр-хоша улс. Болв, Бамба «Волга» маши-такси көөҗ авч ирәд, Киштәг суулһад тәвв. Киштә машинд суушго саната билә Болв, көвун эрә-сура бәәҗ суулһв.

Оҗан Манцын һаза шин «Волг» машин ирҗ зогсад, тер машинәс

Киштәг бууҗ йовхиг узәд, Манц гергндән Сәәхләдән келҗәнә:

—Хәлә, Киштә курәд ирв, юнь учр болхв?

—Кен медхв. Көдлмшиннь тускар чигн ирж йовдг биз.

—Иим ора көдлмшиннь тускар яһад йовх билә, учр талдан бол-

җана.

Удл уга ууд цокад, Киштә орҗ ирв. Сәәхлә өмнәснь босад, мендләд, девлинь авч өлгв.