Хуучн үгд худл уга (1)

БурхнБагшдеедәсзалҗ,зүнһарарнлуугбәрҗавад,олнәмтнәһазрасоньдинкөктеңгрт күргәд,барунһарарнкүзүнәсньалтнцевәрсарланегдүлҗ.Сарланегдүлхлә,термектәлуууляд, хальмгин арвн тавнд, сард нег дәкҗ һазрур хәләдг Бурхн Багшас зөв авла.

Тегәд тер лу хальмгин арвн тавнд, сар төгрг болхла, инәсн нилхин чирә үзүлнә. Юңгад гихлә, килнцтә мадн дәкәд энүг хармнхла, Бурхн Багшин сарла негдүлҗәдг алтн цевәс алдрад, дәкәд ховдг зерлг аң болад, мана хальмг таңһч тарахар седҗәнә.

– Эн учрар инәсн чирә хәләсн цагла бичә эндүртн, талдан күүг сәәнәр шинҗлтн. Әсрхаҗһрюмндзүтклго,чикйовдлдзүтктн.Шаршаҗнайосар,БурхнБагшинномарҗирһҗбәәтн,

– гиҗ мана көгшн әәдә иим тууль келдг билә.

(Келснь Цеденова Людмила Санджиевна, 1955 җ., Целинн район, Ик-Чонс, сән авһнра күн, К.Б. Мучкаеваḣас соңссмн. Бичҗ авснь Менкенова К.В.)

ОКН ТЕҢГР

Кезәнә-кезәнә нег хаана хатнд сидтә сар мет мандлсн чирәтә күүкн төрҗ. Өсәд-босад, арвн зурһата насндан гиҗгтә хаана күүкн күчтә гидг, шар-улань асхрад бәәдг Мазн баатрт седклән өгәд, ханьцх саната бәәҗ. Әмтнә нүдн күрәд, тер Мазн баатр ик зеткрт харһад әмнәсн хаḣцҗ.

Баахн наста хаана күүкн дегәд уйдад бәәҗ, зүркнь көндрәд, әмд үлдсн әмтнд өшә көөһәд, алх-булх санаһар седклнь дүүрҗ, кесг әмтнә җирһләс хөөн, улм һалзурад, эҗго улмта һазрт гүүҗ одад, өмнәсн дааврта, аврулта зура ухалад, өөрдсн әмтнд хора тәвәд, зовлң күргәд, гем-шалтг дәврүләд, зөвәр әмтиг муудулад бәәҗ.

Хар санань дотраснь сар мет мандлсн чирәһинь, зандн мет бәәдлинь эвдүлҗ, өшә көөдг санань цөснь асхрлтан буслад, әәмшгтә шулмин бәәдл һарҗ.

Шулм-күүкнә хортнас зовлң тесҗ ядад, өдр-сө уга долан хонгтан олн әмтн Бурхн Багшдан зальврв. Долан хоңгин хөөн Бурхн Багш шулм-күүкн бәәсн эҗго улмта һазрт бууһад залрҗ. Шулм-күүкн дассн му заңгарн үзәд, әминь авхар санҗ. Өршәңгү уга санаһан күцәхәр седәд, нүдәрн цәкләд, му ду һарһад, алтн хар үзүртә тайгарн цоолад, гесинь удрхар, дола дәкҗ дәврв. Болв тер үзсн күүнд күрч ядад:

–Акад күмб? – гисн санан, тольс гив. – Яһад мини хорн энүнд эс күрҗәхмб? Бурхн Багш сансн санаһинь тааһад, медәд келв:

–Үнәр йовсн күн үкләс хольҗх. Би өр-җөөлн цаһан седкләрн, зовлңгин дала гетлүв, эн учрар әмтә юмн хар санаһарн нанд харш болҗ чаддмн биш.

БурхнБагшинкелснүгәсшулм-күүкнәседклгенткнсергәд,уйдад,усн-цаснболад,кесн гемән медәд, һашудад уульв:

–Багш,Таминисәнйорархарһснбагш,миникеснарвнхаригяһҗдархинь,итклдкүрдг зааврхәәрлҗөгхнтн,–гиһәд,сурад,күүкнзаһсннууртяһҗбулхдгиньдураҗ,доладәкҗмөргв.

Бурхн Багш үнн седкләрн кесн гемдән зовҗахинь үзәд, давсн буйнта җирһлмүднь үзәд, күүкнд заквр өгв:

–Эн җирһлд чини хаалһ хаҗһр тал хаҗиҗич, сансн, келсн, кесн үүлдврчн чамд ацан болад, дор үзгт татчана. Зовлңгин там, зовлңгин дала гетлх санан бәәхлә, хар үүлән давтшго, зурһан зүүлин әмтә юмнд харш болшго, оньдин дөрвн цагт шар шаҗна номан харснав гиһәд, цол ав.

Шулм-күүкн Бурхн Багшин зәрлг соңсад, чееҗинь талврад, зүркнь тогтнад, седклән тәвәд, ухаһан өгәд цол авч. Цол авсн цагт Бурхн багш, Окн Теңгр гиҗ күүкиг нерәдв.

Бәәснсидд-чидләрншаршаҗнаноманодакүртлхарсад,җил болһн Цаһансарин негнәс арвн тавн күртл, көтчнртәһән делкә һурвн дәкҗ эргәд, күмн күсл цаһан саната әмтән хәәрләд, олн әмтнә буру-зөвинь шалһад, килнц һарһҗасиг зекрәд, шоодҗ, хаҗһр хаалһд бичә ортха гиһәд, номар бәәсиг таалад, хөвинь кишг-җирһл заяна.

Килнцтә йовсн цагасинь хаҗһр юмн һарһсинь чирәднь барлгдад үлдҗ. Окн Теңгр – мана шар шаҗна сәкүсн. Окн Теңгр хәәрлтхә гиһәд: «Җо ракмо, җо ракмо җо җо ракмо тун җо

61

калара ченмо ракмо аҗа даҗа тун җо рулу рулу хум җо хум» ном умшхла, хаалһ сәкгдх, тотхршотхр юмн әрлх.

(Келснь Цеденова Людмила Санджиевна, 1955 җ., Целинн район, Ик Чонс, сән авһнра күн, К.Б. Мучкаеваḣас соңссмн. Бичҗ авснь Менкенова К.В.)

ДАЛН ХОЙР ХУДЛ КЕЛСН КҮҮНД КҮҮКӘН ӨГНӘВ

Нег хаана күүкн хәрд hарх насн болад ирнә. Одак хан әәмг-алвтд зарh болна. Далн хойр худл келсн күүнд күүкән өгнәв гиhәд яахла, нег эцк көвүн хойр ирәд, эцкнь худл келҗ-келҗ, 71 худл келчкәд, 72-дгч олҗ келҗ чадхш. Тиигхлә, одак хан:

– Би чамаг 72 худл кел гиҗ келләв, 71 худл келвч, – гиҗ көөhәд hарhчкна.

Тиигҗәhәд көвүн худл келнә. Көвүн келәд-келәд бәәҗ, 73 худл келчкв. Нег худл үлү келчкнә. Тиигхлә одак хан келнә:

– Би чамаг 72 кел гиҗ келләв, чи 73 худл келчкәд, дегд худлч болҗанач, – гиhәд, көөhәд hарhчкна. Эн келсн тоот мел үнн болхла үксв, худл болхла хуухрсв, үксн керә нүдим чоңкг, уул деер бәәдгуснд бәәтхә, hал деербәәтхә,үксн Манҗ мини буй кетхә, маань умштхал. Мелхудл.

(Келснь Басангов Сака Моняевич, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Лиджиева Л.А.)

ХАТУЧ ГЕРГН

Кезәнә нег цагт залу нег герүр ирнә. Тер герин эздүд мах чанҗаҗ. Орҗ ирсн залу үзәд, эзн гергн босад, hалан унтрана. Буслн гиҗәсн махнь цог деерән буслна. Герин эзн күүкд күн хүүхлзәд келнә:

–Таш хойр хәәсн тавн җилдән буслхмн биш. Тиигхләнь залу хәрү өгчәнә:

–Эргн-эргн буслҗана, эзн гергнә толhа зальгн гиҗәнә. Эзн гергн бас хәрү өгнә:

–Хор-хор буслад, хонцин толhа зальгн гиҗәнә. Залу тиигхләнь хәрү өгнә:

–Зултрhнь hарсн өөмсн зурhан җилд хагсшго. Нег-негән эдн хойр шүүҗ чадсн уга.

(Келснь Санджиева Анастасия Хактаевна, Көтчнрә район, Алцңхут. Түүрвәчин архивәс. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Лиджиева Л.А.)

АЙГУЛЬ ГИДГ НЕРТӘ ХАСГ КҮҮКНӘ ТУСК ТУУЛЬ

Кезәнә нег байн улс негхн, һанцхн күүктә ɵвгн эмгн хойр бәәҗ. Ик байн улс, Айгуль гидг нертә күүктәһән бәәҗ. Тегәд генткн тер байн улс кеер йовҗ-йовсн ɵнчн кɵвүг бәрәд, авч ирнә. Тер байн күн эврәннь кɵдлмшч улст келнә:

– Тер кɵвүг нанд авч ирҗ ɵгтн.

Авчирнә,тербәрснкɵвүгхаачкна.Хааһад,зоваһад,иигәдбәәнә.Тиигәд,теркүүкнкɵвүг үзчкәд, таасад, гүүһәд, хулхаһар хот ɵгәд бәәнә тер кɵвүнд. Энтн хасгуд, хот ɵгәд бәәхләнь, эн кɵвүг алчкхм, гиҗ эк-эцкнь күүндәд бәәхләнь, тер күүкн соӊсчкна. Соӊсчкад белднә, ор һанцхн күүнә күүкн, ик ухата күүкн бәәҗ.

Нег бичкн мишг уяд, нег бичкн ɵɵмсн мишнгт кеҗ авна, дәкәд нег бичкн мишнгт элс кеҗ авна. Тер хамгиг белдчкәд, тер кɵвүг хулхалҗ авад, эк-эцкәсн тергтә күчтә мɵриг хулхалҗ авад, довтлад һарад йовна. Йовад йовна, генткн ахнь (хойр ахта бәәҗ) негнь, малч, үзчксн бәәҗ,үзчкәд,эцкднькелснбәәҗ.Эцкньсууһад,оӊданмɵрәркɵɵлдәд,кɵɵлдәд-кɵɵлдәд,ɵɵрдәд ирхлә,тербелдснɵɵмсән-элсәнцацадɵгнә,мишнгәсһарһад,нүдньбүтүболад,тедньдолдарад мɵртәһән йовҗ одна. Дәкәд һарад йовна, довтла-довтла, довтлҗ, теднь дәкәд кɵɵлдәд, ɵɵрдәд ирхлә,дәкәдɵɵмсән-элсәнцацадɵгнә,тедндеер.Тедньнүднәндоранцеврлҗяһадйовтл,дегәд зɵвәр йовҗ одна цааран. Йова, йова, йовад, алдрад, кɵɵлддгән уурв, энд-тенд хәләһәд, хонад, йова йовҗ, нег күчтә гидг һазрт ирәд, тер йир ухата мергн күүкн келнә:

62

– Эн һазрт мадн бәәхм, эн һазр маднд болҗана.

Эн һазрт бәәһәд, залу гергн хойр болад, негдәд, үрн һарна. Кɵвүн күүкдтә хойр болад, кесг җил болад, кɵвүн күүкн хойр ɵсәд, тавта-зурһата болад ирв. Тер кɵвүн аӊһучлдг бәәҗ, һарад, мәл кеер йовад, олн зүсн арат, туула алад йовҗ бәәсн. Тиигхләнь генткн гергнь сурҗана:

–Нә, эндр ю үзләч кеер?

–Эндрбиәәлтә-әәлтәюмүзләв,цаһан-цаһанҗомба-җомбахальмггербәәдлтә,босхчксн гермүд үзүв, хойр-һурвн. Кеер, мана гертәс зɵвәр холд.

–Нә, сән. Тенд ямаран бәәдлтә улс бәәнә?

–Биɵɵрдснугав,бәрхгиҗсанад,әәчкүв,холдеерәсхәләләв.Холасхәләхлә,даламалта, мɵрн дала, хɵд дала, әмтн мел хәрүләд бәәнә.

–Нә, сән, – күүкн медчкв, эк-эцкнь ирсинь.

Нег дола хонҗаһад күүкн келнә:

– Дәкәд йов, хәләһәд, хәрү ир, – гинә. Йовад хәләхләнь, дегәд байн улс бәәҗ.

Ик гидг хаша бәрәд, малнь дала, элчнрнь бас дала. Малан хураҗ йовдг улс, цуһарн мел мɵртә, дәкәд хɵɵднь мел хурһлҗ одҗ, мɵрднь уӊһдта, үкр чигн дала, нохан кичгүд йир дала бәәнә.

–Нә, болва, гиҗәдгчн. – Хойр хонгтан гертәсн бичә һар. Гергн соӊсад һарҗахш.

–Нә, ода мадн одхм, күүкдән авад, цуглрад, цугтан йовхм.

–Альдаран?

–Тенчнь мини эк-эцк ирәд бууҗана, орад, гемән сурхм.

Мɵрн тергн авад, йовна тедн. Мɵртә бәәҗ, малта, гертә, байн биш. Хойр пар мɵр унҗ авад, йовна эднчн, күүкдтәһән. Хотна холд зогсчкад, тер кɵвүн күүкән хойринь йовулҗана. Күүкдән йовулад, келҗәнә:

–Тенд нег ɵвгиг үзнәт, тернь тана аав, одад, иигәд иләд: «Аава мини, аав мини» – гиһәд, үмсәд, иләд бәәтн, деернь һарад, дорнь һарад.

Тегәд кɵвүн күүкән хойринь йовулчкна. Эврән күләһәд, зогсад бәәнә, тергнә ɵɵр. Эмгн уульв:

–Күүкд мини, – гиһәд, уульв, ɵвгн:

–Энчн кемб? – гиһәд бәәнә. – Юӊгад намаг үмсәд бәәнә?

–Оо, энчн тана зе кɵвүн, зе күүкн ирҗ, – эмгн уульҗана.

–Цааран йов, уга бол! – ɵвгн хәәкрнә. – Би күүкән геечкләв, үкҗ одла, дәкәд би күүкән санҗахшв!

Эмгн ууляд, орклад бәәнә, әмтн иигәд ирлцәд:

–Нә, ортха, – гиҗәдгчн.

Күүкн мɵрн тергәр күргтәһән күрч ирнә.

– Күргиг орулшгов!

Күргн тергн деер сууһад бәәнә. Күүкнь орад, эцкинь дурго болад, хәәкрәд, экнь болхла байрлад, үмсәд, орулв.

– Гемән сурҗанав, – гихлә, – Гемнь тәвҗәнәв, – гив.

Күргн орҗ ирнә, белгән авҗ ирәд, нәр болҗана, хотан кеhәд, элгн-садан дуудад, нәр

кенә.

Нәр кеһәд, хойр-һурв хонад, һарад йовна. Күүкн күргн хойр һарад йовхлань:

–Күүкндән белг ɵгнәв, – гиҗәнә эцкнь, – Дурта юман ав!

–Авнав, – гинә күүкнь, – өгнәт?

–Ав, ɵгнәв, – гиҗәнә эцкнь.

Нохан кичгүд, ямана ишкүд, хɵɵнә хурһд, мɵрнә уӊһд, дәкәд туһл, мииисин кичгүд күртл авҗ. <Весь> бичкдүднь авч одна. Күргнь ардаснь кɵөһәд бәәнә, юм чигн медлго. Һарад йовхлань, үкрмүд мɵɵрәд, туһлнь ардаснь һарад йовна, мɵрд уӊһдан дахад һарна, нохас кичгүдән дахна, хɵд мәәләд, хурһдан дахад гүүнә. Цуһарн тер бер күргн хойрин тергнə ардас, малмуд мәәллдәд, чишкәд һарад йовна. Тегәд келҗәдгч, одак ɵвгн:

63

–Юу-юу, эн малмуд яһҗана? Цуһарн һарад йовад бәәнә, уй, мал бийнь күүкдән дахад һарчана, мадн яахм, бидн бас дахкм күүкән. Ямаран юмн болҗана? Малас мадн дор болҗана. Бидн бас дахкм, эмгн, шулуһар белд, бас ардаснь йовхм.

Кеер зɵвәр йовҗ одсн күүкндән, элчән тәвәд:

–Күләҗәтн, эк-эцктн йовхар седҗәнә.

Күүкн инәһәд, зогсад күләнә. Тер күүкн бәәсн һазрин ɵɵрнь, иим сәәхн у һазр. Тегәд цугтан нүүһәд, тенд ик гермүд тәвәд, хасгуд бас хальмг мет, ишкә гертә, тер ишкә гермүд тәвб. Экнь нер уга байрлад, күүкән сурҗана:

–Чи иигәд эцкән яһҗ нааран дуудлач?

–Би болхла, кесг җилдән толһадан мел ухалад бәәвв, яһҗ таднла ниилхмб? Доланнәәмн җилдән энд бәәхләрн, ухалад бәәләв. Тегәд нанд иим санан орв, нохасин кичгүд дахк, үкрмүд туһлан дахк, нег сɵ ухандм орад бәәв.

Тиим мергн ухата Айгуль гидг нертә күүкн бәәҗ.

(Келснь Бюрчиева Юлия Нарановна, 1951 җ., Элст балhсн, Шар Баһуд. Бичҗ авснь Менкенова К.В.)

УЛАДА МЕРГН БААТР

Кезәнә бәәҗ Улада Мергн баатр бәәҗ, гиҗәнә. Бас очн кер одн кер хойр мөртә бәәҗ. Ала шоңхр шовута бәәҗ, Хаср Баср нохаста бәәҗ. Нег эктә бәәҗ, нег дү күүктә бәәҗ. (Тиигәд келдгбиләл,одауданболад,мартгдадирвлода,термедсәрнкелнәлв.Үгһарһнагиһәд).Тиигәд ала шоңхр шовудан дахулад, Хаср Баср нохасан дахулад, әңкр чиңкр татад, йовдг бәәҗл ода. Тер кеер кезәнә тиим шовун аһрусн дала бәәҗл, аңхун цагт теңгрәр ниссн җивртнь нег чимг өрәлнь нисүлго ала шоңхр шовуднь бәрдг бәәҗ. Дораһар гүүсн хумстыг бас үүд-түүд күрглго бәрәд, авчкдг бәәҗ. Тер Хаср Баср нохас барг хойр ик ноха бәәҗ. Хаср Баср гиһәд. Очн кеерән унад, одн кеерән көтләд, тиигәд йовад, аңһучлад, шовушлад бәәҗ.

Тиигәд бәәһәд бәәҗ, юн нег дәкҗ хәрҗ ирн гихлә, эк дү күүкн бәәнә. Эк дү күүкнь, ода экнь келҗәнәл, бийим гемнәд бәәнәв. Ода хотым муудад, гемтәд бәәнәв, гиҗәдгчн. Теңгр һазр хойрин шавшлһнд бәәсн тиим-тиим эм авч ир гиҗәдгчн. Ода теңгр һазр хойрин шавшлһнд бәәсн одак һалун шовуна өндг авч ир гихләнь, терчнь йовна, мөрән унҗ авад, тиигәрән йовад йовна.

Йовадйовна,тендәсөндгавчирнә.Тендәстерһалуншовунаөндгавчирәд,экдәнөгхлә, экнь эдгсн болад һарна. Эдгсн болад һархлань, экнь эдгәд, энчн хәрү аңһучлад, шовушлад бәәв. Тиигн гихнь, нег дәкҗ аңһучлҗ йовхлань, ик хар мус харһна. Ик хар муусла энчн бәәр бәрлдәд, тер ик хар муусиг энчн дарад, ик нүкнд хайчкна. Ик нүкнд хайчкад, деерәснь ик чолуһар бөглчкнә, тер нүкнә амынь. Тиигчкәд, эк дү күүкн хойртан келҗәнә:

–Кеер арһс түүхләрн, тенд ик хар нүкнд юмн бәәхм, түүнд бичә өөрдтн, бичә ду һартн,

–гиҗәнә. Энчн тиигәд аңһучлад, шовушлад бәәнә.

Нег дәкҗ дү күүкн йовҗ йовна, дун соңсгдна, күүнә дун. Энчн юн гиһәд, алң болад, хәләхлә, муснь келҗәнә:

–Кемр угатя болхла, байн кенәв, нанд нөкд бол, – гиҗәнә. Дәкәд болхла:

–Кемр ах уга болхла, ах болнав, дү уга болхла, дү болнав, – гиһәд. – Кемр юн күргн уга болхла, күргн болнав, – гиһәд, тиигәд келхлә, күүкн үргәд, чочад, гүүһәд йовҗ одна, өөрдсн уга.

Дәкәд маңһдуртнь экнь арһс түүһәд һарна. Арһс түүһәд, йовҗ йовад, мус хәәкрхлә, эмгн соңсчана:

–Белвсн болхла, өвгн болҗ өгнәв, – гихләнь, энчн, кесг җил белвсн бәәсн эмгн, дотран санҗана:

–Ода кеер мини җирһл олдв, яһв, – гиһәд, тиигәд:

–Юн болхм гиҗәнә?

–Буйн болтха, эн чолуг түлклч, – гиҗәнә.

64

Эмгн түлкнә, чидл күрчәхн уга. Тегәд хәрәд, энчн царан көтлҗ авад, ирәд, царар нөкд кеһәд, энчн тер чолуг түлкчкнә, мус һарч ирнә. Эмгиг энчн авад, гер талнь авч ирәд, эмгн өвгн болад бәәһәд бәәнә.

Тиигн гихнь, Улада Мергн баатр аңһучлҗ йовсн хәрү күрч ирнә. Гертән ик хар муусиг цә ууҗасинь үзчкәд, энчн хәрү түнтә ноолдна. Ноолда-ноолда бәәҗ, нег-негән диилҗ чадҗахш. Экдән келнә:

– Ээҗ, ээҗ, мини көл дор һуйр кетн, гиҗәнә, эн хар муусин көл дор зарм кетн, – гиҗәнә. Ээҗнь болхла, тер ут хар муусин көл дорнь һуйр кеһәд, тер Улада Мергн баатрин көл дор зарм кенә. Зармднь көвүн хальтрна, ут хар мус диилнә. Дииләд, терүг ална. Алад,

цогцинь кит-китәр утлад, тер ормд хаяд, одак цәкүр-цәкүр утлад, хаяд авад оркна. Гер-малынь тууһад,гериньцуцад,малыньтууһад,терһазрасньнүүнә.Терэккүүкнхойригавадйовҗодна. Дү күүкиг мухла кенә, эмгиг эврә эмг кеһәд, тер эзн болад, йовҗ одна.

Тиигн гихнь, Улада мергн баатрт эгчнь бәәҗ. Хәрд һарсн эгчднь нег дәкҗ зүүдн орҗана. Му зүүдн орад, тер зүүдән хурлд одад тәәлүлҗәнә. Хурлд одад тәәлүлхлә, тер зүүднднь тер ахнь ода өңгрсн болҗ һарчана. Арһ уга, ахнь өңгрсн гиһәд бәәҗ.

Тер эгчнь болхла, мөрән унҗ авад һарна. Гернь гихлә, отг-нутгнь – илмн-җилмн, уга. Бәәсн герин ормд хамхул урһҗ. Эҗго эрм цаһан көдә болҗ. Ода яахм гиҗәһәд, энчн хәлән йовад йовҗ. Тер йова йовхла, хуучн тер худгин ормд, тиим цаһасн болад бәәнә, күүнә ясн. Тер ясинь хәләһәд, ясинь цуглулхла, тер дүүһиннь ясн болҗана. Яснь тоолад бәәхлә, нег буһ хавсн күртчәхш. Ода яахм гиҗәһәд, энчн нег темәнә ботх олҗ авад, темәнә ботхиг алад, тер темәнә ботхна буһ хавснь авад, ахиннь хавснд тәвәд, үүд-түүд күрглго эдгәдг үүлн цаһан эм түркәд окхла, тер дүүһиннь ясн (цусн) деернь махн урһад, ахнь әмдрәд һарч одна. Әмдрәд һарчкад, энчн эгчән теврәд, үмсәд, ууляд:

– Юн болв? Яһв? Яһсн, пө-ө, удан унтсмб? – гиҗәнә.

Юн унтсн таниг иигәд, тиигәд, яһлав гихлә, тер күн болснь ухандан тодлад меднә.

–Нә, ода арһ уга, яахм гиҗәһәд, ахдан келнә:

–Энминимөрав,одаарһтазалуболхла,эврәнньтермал-герәнолҗавад,хәәһәд,түнгән хәрү ав, – гиҗәнә. – Арһ уга болхла, намаг дахад йов.

Энчн келҗәнә:

–Би чамаг дахад йовҗ чадшгов.

Эгчдән ханлт өргәд, буру хәләҗ ууляд, зөв хәләҗ инәһәд, эгчән теврәд, эгчән хәрү герүрнь йовулна.

Эгчиннь мөр унҗ авад, энчн бийнь болхла тарха хоҗһр көвүн болад, хувц өмсәд йовна. Йова-йовҗ, нег ик сүрг мал – шар цоохр үкрмүд, дала өвртә – түүг хәрүлҗ йовхла, нурһнь бөкчкһр, нүднь улан көгшн гидг өвгн харһна.

–Мендвтә, көгшн аав, – гинә.

–Менд, көвүн.

–Эн иигҗ өлсҗ ундасҗ йовнав, кеер эн малмудас нег му туһл һарһад өгнт, мах идхм бәәҗ, – гинә.

–Йо-о, яһҗахмч, дәрк, хәәмнь. Кезәнә Улада Мергнә цаг биләл, тиигхд нег туһл биш, бүкл үкр алад өгвчн, гем уга билә. Ода болхла ут хар муусин цаг, энчн болхла, буру йовдл һарһчкхла, геснәс нег сур, нурһнас хойр сур арс авад бәәнә, – гинә. – Би чамд, хәәмнь, көвүн, өгч чадшгов, – гинә.

Нә, ода арһ уга, тер бийнь идҗәсн хотас, ууҗасн цәәһәсн өгнә. Мах эс һарһвчн. Цааранднь һарад йовна. Көвүн йовад йовна, йовад йовна, дәрк, йовҗ йовхла, дәрк, хар

кер мөрд хәрүлсн адун бәәнә. Худгин өөр мөрдән услҗана, өөрдәд күрч ирнә. Мендинь сурна.

–Нә, көвүн, юн болва? Яһҗ йовхмч?

–А-а, иигәд, тиигәд йовҗ йовнав. Ода кеер гесм өлсәд, амн цә цаңһад, тиигәд йовҗ йовнав. Буйн болтха, көгшн аав, тер нег унһ һарһад, өгхнтн, – гинә.

–Унһичн һарһад өгхм биш, энчн, дәрк, кезәнә Улада Мергнә цаг биләл, унһн биш, бүкл мөр алад өгвчн, юм болшго билә. Ода болхла, энчн ут хар муусин цаг, энчн нурһнас хойр сур

65

арс шулад авччкм, элкнәс нег сур авччкм. Өгч чадшгов, бичә му саныч, идсн, уусн хотас өгнәв, хувалцнав, ода яһҗ хармнхв, – гиһәд, тер идсн, уусн юунасн, идсн уусн хотасн хувалцна.

Түнгиньидәд,һарна.Һарадйовҗйовад,миңһншартолһатахөхәрүлҗйовхнүдньулан, нурһнь бөкчкһр, баасндан бүдрҗ йовх нег му зүгдг өвгн харһна:

–Менд! Менд! Көвүн, яһҗ йовхмч, цаг биш цагла? – гинә.

–Ой,одаиигәд,тиигәдйовҗйовнав,одагесмөлсәд,аммцәәһәд,үкчоднав,бал-бүләттә, амтта нег шөл уухм бәәҗл, хотм муудад, нүдм ода көкрәд, чееҗм экрмдәд, зүркн цокад, гиҗгм дарад, ода әрә йовнав, – гиҗәнә.

Тиигәд йовхла, тер өвгнә санань зовна. Буру хәләҗ ууляд, зөв хәләҗ инәһәд:

–Кезәнә Улада Мергнә цаг билә, бүкл хөөг һарһчкх билә. Ода болхла нег мухла, ода нурһнас нег арс, элкнәс хойр арс өвчәд яһчкдг. Тер бийнь чамд санан зовҗана, – гиһәд, нег сән сагсг хурһ һарһад өгнә.

Сагсг хурһна махиг цадтлан идәд, ик ясинь амарн һарһад, бичкн ясинь хамрарн һарһад, деерәснь бал-бүл амтта тарһн хурһна шөләр хойр-һурв дарад окхла, саак Улада Мергнә бәәдл һарад бәәнә. Чидл урһна. Өвгн таняд оркна. Дәрк, ууляд, бир тәвәд ууляд:

–Хәәмнь, Улада Мергн бишвч? Альд бәәдвч?

–Ода иигәд, тиигәд йовҗ йовнав.

–Тенд тер бәәнә, бичә одыч, дәрк. Ик хар муусчнь чини эк хойрчнь мадниг зоваһад, чини дү күүкичн бас зоваһад, йир му юмн бәәнә, – гиҗәнә. Тиигәрән бичә одыч, буйн болтха!

–Уга, залу күн зөвән хәәх кергтә, өшәһән хәәввчн, зөвән хәәх кергтә, – гиҗәнә. Тиигәд энчн залу күүнә үүлнь дал дорнь бәәдм, залу күн йова-йовҗ күн болҗана.

Гертән суухм биш, гиһәд, цааранднь һарад йовна. Һарад, йова-йовҗ, халун һаң. Ода мах идсн Улада Мергн чидл урһсн, дәрк, өсрәд, шулун йова-йовҗ, худгт күрнә. Худгин амнд оңһц бәәнә. Оңһцар дүүрң цегән усн, түүнәс цадтлан ууһад, хәлән гихлә, барун һариннь тохадан суулһ бәрсн алц-алц ут хар мус аашна. Аашхла, энчн худгин ард һарад бултна. Ут хар мус худгт алцаҗаһад, суулһар ус татад, оңһцд кеһәд бәәнә. Оңһцд кеһәд бәәхләнь, энчн Улада Мергн баатр гетчәһәд, ардаснь энүгичн түлкәд, өкәлһнләнь худгт уңһачкна. Худгт уңһаһад, үнгичн уснд чивләд, альчкна.

Цань энчн герүрн йовна. Герүрн ирн гихлә, экнь мах чанҗана, дү күүкнь иигтә утц ээрҗәнә, тер ноос ээрәд сууна. Орҗ ирн гихлә, экнь генткн чочад, үзчкәд:

–Улада Мергн бишвч, күүкм? Күрәд ирвч, мини кукн, – гиһәд өөрдәд, үмсхәр седнә. Өөрдәд үмсхәр седхлә, келнә:

–Ээҗ, ээҗ, ода залу мөрнә сүл сәәхн боллго, – гиҗәнә. Тиигхләнь көвүнь далн мөр авч ирәд, экән сүүлднь бооһад, дал миңһ таслад, йовулчкҗ.

ТиигәдардньУладаМергнхортандарад,зөвәнһартанавад,амрсн-хумрснҗирһәдбәәҗ.

(Келснь Удаев Арвг Харланович 1952 җ, Ик Буурла район, Чолун Хамр. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

ЭРГНИН ҖИРН ЗУРҺАН ШИИР

Кезәнә Алңср гидг баатр Хоб хатн гидг хатта бәәҗ. Гер уга, теегт йовсмн. Хама йовна, йовснһазртантеҗәлкеһәдйовдг.Алңсрбаатрүлгүругаикчидлтәбәәҗ.Тербаатрасәмтнәәдг. Сансан алад идәд, аһурс бәрәд иддг, чидлтә бәәҗ.

Ор эзлгч хан Алңсриг хорта күн гиһәд, алулдг арһ хәәҗ. Эрин Сән Эдг күн тер хаана медрл уга ухата урзлгч бәәҗ. Хан терүг наар гиһәд, зака өгсмн:

– Юн үдәр болвчн әмдәр бәрҗ алҗ үз. Олн әмтнә төлә, – гиҗ заксмн.

Эрин Сән Эдг Алңсриг бәрҗ чадхув гиҗ үгән өгсн бәәҗ. Алңср күнд цогцта күн, дегәд ики, юмнд даргддго. Эрин Сән Эдг Алңсрин бәәсн һазринь медҗ авад, йовһар одад, күүндвр кеҗ.

–Та күүнә келсн юм цугтнь кеҗ чадхвт? Чадх болхла, би зааҗ өгнәв.

–Ю болвчн, кен болвчн кеҗәх юмиг, чидлтә күүнә көдлмш кеҗ чадхув, – болна. Эрин Сән Эдг Алңсриг хорлҗ алхар бәәхән медүлҗәхш.

66

–Юн күчтә ямаран күн бәәсинь әмтнд медүлхәр ирләв, – гинә Эрин Сән Эдг.

–Ямаранчн һолын уснд белкүсн цацу көргәчкәд һарч одна. Мөс күүчәд һарч одна. Көдән көк бухиг ноолдад диилчкдг, уулын йорал эргүлчкдг. Ода ямаран эвәр алдмн, – долан хонгт уулын девсңд одад санна.

Алңсрд дәкәд одна. Күчтә йовдл һарһна.

–Хойркүнөкдавад,һазадтдаланмөснд,мөстәдаландундодад,көлинүзүрәрзогсачкад, мөснд көргәчкхлә, Та һарч чадхвт? – гинә.

–Хойр көлин үзүрәр, хойр өскәһән деегшән кечкәд көргәчкәд, һархув, – гинә.

Тиигәд Алңср йовна, бийән көргәһәд авчкна. Деегшән мөсән хамхлад, һарч одна. Эрин Сән Эдг келнә:

– Күзүцә уснд бийән көргәчкәд, өндләд, деегшән һархвт, – гинә.

Алңср күзүцә уснд бийән көргәчкәд, өндләд, деегшән һархар седнә, көндәҗ чадлго

бәәнә.

–Нә, Эдг, болҗана, – гинә. Хаана дала нөкц бәәнә. Эдгиг өөрдәд ирхлә, Алңср мөсн деегүр үләҗ. Эдгиг далан көвәд күргәд бәәнә.

–Не, ямаран бәәнәт, яһҗ Танд нөкд болхмб? – гиҗ Эрин Сән Эдг сурна.

–Би чамаг медүв. Нег һундлм – үләхм биш, өрүкхм (сорхм) бәәҗүв.

Эрин Сән Эдг хамг әмт авч ирәд, бөдүн төмр арһмҗар күләд, хаанд авч ирҗ. Хаанд авч одхла, хан тер орчлңгин хортниг ална.

Алңсрин Хоб хатн залуһан хәәһәд, бийән дахулсн зун мөртә орлчң эргәд йовна. Ода Аһшас авн җирн зурһан шиириг (һол, сал) Алңсрин Хоб хатн ууляд хәәһәд, һарарн мааҗад һарḣсмн.

Алңсрин Хоб хатн цаһан төр болад, күүкд һарһна. Һурвн бор моһа, нег гүрвлһ һарһҗ.

– Элкнәсм һарсн эрвәкә билә, эмәлин бүүргт негиг өлгтн, – гиҗ келәд, теднән дахулн

йовҗ.

Алңср әмд бәәтл, кезәд чигн җирһл уга гиһәд, хан заквр өгәд, алулснь тер.

(Келснь Болдырева Инджир Мосиновна, 1958 җ., Октябрьск район, Цаһан Нур. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

УХАН КИШГ ХОЙР

Кезәнә нег байн бәәҗ. Тер байнд хө хәрүлдг арвн дөрвн наста өнчн көвүн бәәҗ. Тер көвүн һурвн җилдән хө хәрүлҗ.

Нег дәкҗ көвүн хөөһән хәрүләд, тууһад авч ирәд, һолын уснас хөөһән услад, эрг деер кевтүлчкв.Көвүнбусргтолһаүзәд,сууднькевтәдунтҗодв.Көвүндхойрхараралҗнирснболҗ зүүдн орҗана. Негнь Ухан гидг, негнь Кишг. Ирәд, хамрин нүкәр орн гихлә, Кишгнь:

–Би түрүн орнав, – гинә. Тиигхлә, Ухан аралҗнд:

–Чи орҗ чадшгоч, би түрүн орх зөвтәв, би – Уханв. Тегәд хоюрн орсн болдг. Көвүн серәд, ухалҗ бәәнә:

–Яһснсәәхнзүүдмб,хух,мелдотрмсердгиһәд,бийимсәнболадбәәҗүв,–гиһәдкөвүн босад, хөөһән тууһад һарв.

Хөөһәнневчкидүлҗәһәд,хотнурхәләлһәд,тууһадхайчкв:«Одабиухата,кишгтәболсн, нанд ода хө хәрүлҗ тус уга».

Намр орад ирсн цаг билә. Көвүн хаалһд орҗ авад, гүүһәд һарв. Нарн орх талас үүлн һарад, сальклад, киитрәд одв. Көвүн хаалһин көвәд нүүһәд һарч одсн хотна орм үзв. Эргәд күрәд ирв. Хәләхлә, эркин нүкн бәәнә. Нүкн дотр хуучн хурмш, хальмг герин өрк бәәнә. Көвүн авад,бийәнцугладсуув.Улмкиитрәд,сальклад,мөндрорв.Көвүнсууна,даарчахш.Тиигҗәтл, хаалһар нег мөртә, сән эмәлтә, хазарта, арвн нәәмтә көвүн хар шеемг бүшмүдтә, мөңгн бүстә хатрҗ йовад, көвүн суусн нүкнүр күрәд ирв. Мендлчкәд:

–Ю кеһәд суух күмбч? – гинә.

–Хур орад, мөндр орад, сальклад, киитрәд одхла, эн нүкнд хурмшар цуглчкад суунав.

–Дуланый?

67

–Дулан, – гиҗәнә.

–Намаг орулҗ авхнч, даарад җе гиҗәнәв. Тиигхләг, нүкнд бәәсн көвүн келнә:

–Орад,хурмшарбийәнцуглулад,дулададсу,зугчинандбүшмүдәнтәәлҗас,махлаһан, мөңгн бүсән ас. Бүшмүд, махлаһинь өмсәд, бүсинь бүсләд:

–Не, мөрән ас, би эн мөрәрчн иигәлән һарад, нег күүнә герт одад, хувц сурҗ авнав, удл уга ирхв, – гиҗ келәд, мөринь авад, унад йовҗ одв.

Өдриг өдр гил уга, сөөг сө гил уга, гүүлгәд йобв. Маңһдуртнь, һал үдин алднд, өмнәснь хаалһар нүүдл аашна. Өмнь нег цөөкн хө туусн өвгн йовна. Көвүн зөрлцәд күрч ирәд:

–Мендвт, аав, – гиҗәнә.

–Менд, көвүн.

–Нүүҗ йовцхант?

–Э, – гинә өвгн. Көвүн:

–Нег татх һанз тәмк угай?

–Нанд тәмк уга. Тер өмн йовх тергн – мана тергн, мини эмгнәс сур, эмгнд бәәх. Көвүн тергүр хатрад күрәд ирв. Ирхлә, ээҗиннь өөр сәәхн гидг улан шар күүкн сууна.

Көвүн күүкиг үзн таасчкв. Көвүн өвгнүр хәәкрҗәнә:

– Ээҗтн өгчәхш!

Өвгн соңсчкад, тайган өөдән авад, дайлад, эмгнүрн хәәкрҗәнә:

– Өг!

Тер цагт күүкд улс, эмгд болвчн, өвгнәсн икәр әәдг билә. Тиигхлә, эмгн «ав» гиҗәнә. Көвүн күүкиг мөрн деер суулһчкад, авад йовҗ одв. Кесг цагтан гүүлгүләд йовб. Ик хол, нег хотхр һазрт ирәд, күүкән буулһад суулһчкв. Көвүн мордад, довтлад һарв. Нег бүтү хотнд күрч ирәд, көвүн хәәкрҗ йовна:

– Нарн һарх үзгәс ик дән орҗ йовна, дарунь һарад зулцхатн, эс гиҗ таниг цуһараһитн

алчкх!

Мөрәр, тергәр, зәрмнь йовһар әмтн зулад гүүҗ. Көвүн ардаһурнь герин ард йовсн темәд көөҗ ирәд, бәрәд, хамудинь зүүһәд, тергнд бооһад, һурвн темә, сән гидг хальмг гер ачад, һарад йовб. Күүкндән күрәд ирәд:

– Не, бос, йовий, – гинә.

Өмнк тергнд суулһад, күүкн темәһән тууһад, хаалһд орҗ авад, йовҗ одв. Хонуд йовад, маңһдуртнь өдртән йовад, асхн шидр нег бүтү ик хот давад, һарч одв. Күүкндән:

– Чи үкс гиҗ йов, – гичкәд, хаалһас хаҗиһәд йовҗ одв.

Ик баг үкрт көвүн күрәд ирв. Арвад күрсн наста хойр көвүн йовна. Теднүр күрч ирәд, көвүн келҗәнә:

– Көвүд, хәрәд, нанд невчкн чиидмг одад авад иртн.

Хойр көвүн хотнур гүүһәд йовад одв. Арднь одак көвүн босад, хойр-һурвн үкрин сүл тәәрч авад, һазрт булчкв. Көвүн мордад, үкриг көөһәд, талын нег хотхрт орулчкв. Тиигчкәд, хәрү тер хотхурн ирв. Хойр көвүн ирҗ йовна. Көвүн чиидмгинь авч ууһад, савинь хәрү өгчкәд, келҗәнә:

– Шулун болдгар хәрцхәтн, үкрмүдтн һазр эргәд чивҗ оч, – гиҗәнә.

Хойр көвүн гүүһәд йовад одв. Мөртә көвүн хәрү өрвн татад, үкрүрн күрч ирәд, тууһад авад һарв. Тиигәд көөсн кевтән көөһәд, күүкән күцәд ирв.

Ора болад, харңһурад, сө болҗ одв. Сөөни дуусн тууһад, кесг өдр, кесг сө тууһад йобв. Тууһад йовҗ, нег уста, өвстә һазрт ирәд, зогсад, хальмг герән бәрҗ авад, гер дотрк эд-тавран хураҗ авад, күүкн күргн хойр герин эзн болад, амрад җирһәд бәәв.

(Келснь Болдырева Инджир Мосиновна, 1958 җ., Октябрьск район, Цаһан Нур. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

ӨӨТ МЕРГН ТЕМН

Кезәнә Темкә Төрл хаана хатн өңгрсн, хадмд хәәтн гиһәд нег ялч йовулна. Тернь йовҗ йовад,Һуныншаритлгхаанадирҗ.Манакүүкндирснкүүндһурвнмарһанбәәнә.«Ямаран?»–

68

гинә. Негдгч марһан – нохад кел сурһх марһан. Хойрдгч марһан – тавн зун күүкнәс хаана күүк олҗ авх марһан. Һурвдгч марһан – ик хәәснд әрк нерәд, шовуна өрүлг тенд тәвәд, нег нохад хәәсиг торһх. Зун хөөнә мах идх, зун бедр әрк уух.

Зун бедр әркән авч ирнә. Зун хө алад, мах чанна. Зун күн әркән ууһад, зун хөөнә мах идәд, зун хөөнә арсар девл кенә. Негчн согтсн күн уга.

Күүкән мордулна, эцкнь һурвн нутг өгч тәвнәв, гинә.

–Нә, мордх цаг болв, гиҗәнә. – Күүкән өгхләрн, танас нег кү үлдәҗ авнав, – гиҗ хан келнә. Өөт Мергн Темниг үлдәҗ авна.

Өөт Мергн Темн үлдәд, эдү-тедү болҗаһад, бийнь шалтглна. – Э-э, нанд хөөнә гүзәнә цусн зокхмн, – гинә.

Хан хөөһән ална-ална, цусн һархш. Күҗсәң, үмс хөөнә уңглцгд дүүргәд, күҗән түлнә, дүр өгхш.

Хан эмчән авч ирнә. Өөт Мергн Темн һарад, мөрән үзҗ йовад, нег үксн шову авч ирәд, бийтәһән хадһлна. Эмчтн нанас җиһшхм, бийм дегд үмкәрҗ одв, гинә. Эмчиг ирхлә, торһн утцар баһлцгасн бооһад, термин нүкәр һарһна. Тегәд эмч тер утцар хәләнә. Энтн күүнә судсн биш, үксн җивртнәчн судсн биш.

Тегәд хан уурлад, мана эмч медрләсн һарч. Шам гисән эмндго, шар бичгиг шуулад хайчкҗ. Ода Өөт Мергн Темн һазр талан йовнав, гинә. Арнзлан өгтн, гинә. Тер хөөчин ундг Хоңһр мөр нанд өгтн, гиҗ. Тана ода хойр баатртатн ууһан һарһад әркднәв, гинә.

Тигәд хойр баатран өгәд, хойр бедр әрк өгәд, нег хөөнә мах өгәд йовулна. Нә, ирәд һурвулн әркдәд, хойр баатрт икнь өгәд бәәҗ. Хойр баатр согтад унтҗ. Нә, хоңһр мөринь унад, хаанд ирнә.

–Миңһн шар толһата хөөтә гидг биләч. Чиләвүв. Күчтәв гидг биләч. Күчичн чиләвүв. Хойр баатрта гидг биләч. Хойр баатр толһан сууд унтч кевтнә. Нә, сәәхн менд бәәтн, – гиһәд һарад йовна.

Одак күүк күргҗ йовх улсан күцнә:

–Нә, би түрүләд йовад, гер-тергән яснав, – гинә. Хаанд ирәд келнә:

–Мел, Ноһан Дәркин Гегән мөн. Урлнь тесрхә.

Тегәд ирәд күүкнд келнә:

–Мана хаана амнь барсин амнас үмкә. Тегәд герт орхларн, хатн аман бүтәһәд орҗ ирнә. Хан санҗана:

–Өөт Мергнә келсн мөн бәәҗ, – гиҗ санна. Туула аман бүтүләд орҗ ирнә.

Терньцуһархудлбәәҗгиһәд,ӨөтМергнТемнигшоодҗ,хойрнүдиньсохлҗ.ӨөтМергн Темн нег ик бөк көвүтә бәәҗ.

– Нә, намаг үүрәд, эн цаста чолун уул давшад гү, – гинә.

Чолун уулд ирәд, нег көк цар кевтнә, гиҗ. Көк цар чолун бәәҗ, тиигәд түн тал ирнә. Тер чолуавадшив,гинә.Шивәдоркхла,оһтрһудкүрәд,уснхаҗана.Терусархаагалхар.ОчрВаань Гегән гидг бурхн үзәд, очрарн шивәд бөглҗ.

(Келснь Болдырева Инджир Мосиновна, 1958 җ., Октябрьск район, Цаһан Нур. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

ƟѲРДИН МѲӉГН ТЕМН ГИДГ ТУУЛЬ

Кезǝнǝ Дунд Бумб хан арвн нǝǝм курǝд, «Шам гисиг эндүрдг уга шар бичгǝн тач ѳгтн» гиҗ ламдан одна. Ламнь бичгǝн татад, иигҗ келнǝ: «Нарн үзг тал бǝǝх hазрт Баатр Бумбин орнд бǝǝдг хаана күүкн чамд зокх, нань талдан күүкн чамд зокшго».

–Ямаран хол hазрв? – гиҗ дǝкн шар бичгǝн татулна.

–Долан-долан дөчн йисн хонгт күрх hазрт бǝǝнǝ.

–Нǝ, кен йовх болв?

–Ɵѳрдин Мѳӊгн Темн.

Ɵѳрдин Мѳӊгн Темниг дуудҗ авад келнǝ:

– Нǝ, кѳгшн авh, тер күүкиг Та авч ирх болҗанат.

69

–Би йовад куцǝхүв, зуг зун арнзл мѳр белдтн, зун сǝн кѳвүд белдтн. Нег зүсн хувцта, нег зүсн мѳртǝ. Зун бедр ǝрктǝ, зун хѳѳнǝ махта.

Цугтаhинь белднǝ.Тер кевтǝн hарад йовна. Долан-долан дөчн йисн хонгт йовад, Баатр Бумбин орнд күрǝд, Бадмин Улан нертǝ хаанд күрǝд, алтн шатта худгин амн деер нǝр-җирhл

кеhǝд бǝǝнǝ.

Ɵрүн худгин усндирснкүүкдүдкүртлhǝǝхǝд,хǝрǝдзǝӊглнǝ:«Я-а,акадюмб,манаалтн шаттахудгинѳѳрзунǝдлмѳртǝ зунбаатрнǝр-җирhлкеhǝд,дууллдад,бииллдәдбǝǝнǝ»,–гинǝ. Хан алӊ болад, элчǝн тǝвнǝ.

–Юн улсвт, дǝн болхла, дǝǝhǝн келтн, эл болхла, элǝн келтн, – гинә.

Тегǝд Ɵѳрдин Мѳӊгн Темн ѳѳрǝн кү дахулсн йовад, зѳвǝн келнǝ:

–Ода мана ǝǝлдǝчин цааснд иигҗ hарсмн. Тана күүкн мана хаана кѳвүнд зокх. Худ

болый?

–Нǝ, гем уга. Зуг би hурвн марhатав. Эн hурвн марhа авсн күн мини күүк буулhх. Тер миӊhн кү үзҗǝнǝт? Мини марhа авч чадлго, нанд диилгдǝд, тенд нирглдҗ бǝǝнǝ.

–Ямаран, ямаран, марhан?

–Негдгчнь – хойр бѳк ноолдх, мана бѳклǝ тана күргн болх кѳвүн ноолдх. Хойрдгчнь – мѳрд урлдх. Һурвдгчнь – зун ǝдл хувцта күүкдǝс күүким таньҗ авх.

–Марhан кезǝ болх?

–Маӊhдур ѳрүн болх.

Манhдуртнь марhан болна, күргн диилнǝ.

–Марhан мана болу?

–Болв.

–Урлдан кезǝ болх?

Нѳкǝдүртнь урлдан болна. Урлданднь мана Күнд Һарта Саврин начн Күрӊ Һалзн мѳрн орна. Күрӊ Һaлзн мѳрнь түрүлǝд ирнǝ, хойрдгч марhahинь шүүнǝ.

Һурвдгч марhан күнд болад, тер күүкнǝ эк болсн экинь хǝǝhǝд hарна. Эврǝн болхла нег му дааhта тарха кѳвүн болҗ хүврнǝ. Һазр эргǝд, олад авна.

–Би тана көвүн болхар, – гиҗ худл келǝд, эмгиг сурад, эрǝд бǝǝнǝ. Тер күүкн ямаран тамhта, яhҗ таньхнь.

–Нанд келдг арh уга, юнгад гихлǝ, хан хǝǝчлǝ харhулх, – гинә. Келҗ ѳгсн күүг медчкдг номта улс тедн. Би медүлшгоhар келнǝв. Та болхла, оӊһцта усн дотр ѳрүлг дер тǝвчкǝд, дер деернь суутн, би модн бүркǝсǝр бүркǝд, тѳмр турва орулж ɵгнǝв. Тер тѳмр турваhар нанд келҗ ѳгтн:Таамнданбǝртн,бичикндǝн бǝрнǝв.Тииклǝюммедшго.Тегǝдтеркевǝрэмгнкелҗөгнǝ:

–Нег алтн батхн бǝǝдг. Тер батхн күүкнǝ зүн ээм деерǝснь барун ээм деернь сууhад бǝǝдг. Терүгинь тодлҗ ав.

Марhан болна, нǝр-наад кеhǝд, күүкд шууглдад бǝǝнǝ, генткн нег күүкнǝ ээм деер батхн сууна.Терүгинь үзǝд, шулун гидгǝр одад, зүн торhн утцар күүкнǝ хувцнднь торhад оркна: «Нә, эн күүкн мини болг», – гинә.

Хан алӊ болад, хǝр залу альдас медсн болх гиҗ шар бичгǝн татулна.Түүнднь иигǝд hарна: «Усн сүүртǝ, өрүлг махмудта, модн махлата, тѳмр хоолар келҗ ѳгч». Тиим юмн альд бǝǝхв гиҗ уурлад, шар бичгǝн шуулад хайчкна. Хǝр hазрин залу болхла, хаана күүк буулhад, нǝр-наад кеhǝд, амрад-җирhǝд бǝǝнǝ.

(Келснь Убушиева Александра Саранговна, 1951 җ. Баḣ Дɵрвдә район, Зурḣан Худг. Акимова Б.Н. күүкнəснь бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

БУЛМГ

Кезәнә нег хотнд эмгн өвгн хойр бәәҗ. Өвгнь генн өвгн бәәҗ. Нег дәкҗ өвгн хотан эргҗ йовҗ,булмгартоогдна,идснхотньөвгндтаасгдад,өвгнсурна.Энтнюнгидгхотв.Булмг,гиһәд хәрү өгнә. Өвгн нернь мартшгоһар: «Булмг, булмг», – гиһәд, деегшән хәләһәд йовҗ йовад, уста һазрт хальтрад унад, “булмг”гидг үгән мартна.

70