Манҗин Нимгр. Уршгта улан Манҗ. Элст, 1987-1

гихлә, нутгин парвля орх гиҗ келәд сулдла. Тер саамдан Муучка худл келсн бәәҗ. Худл келсинь иигҗ медгдв:

Кичг байниг бәрхәр нөкдмүдтәһән сөөнь өрәлин дүңгә цагт мордлав. Өр шиңкән цәәҗ бәәтл Кичган хотар орҗ йовад дуулҗасн улсин ду соңсвдн, шатҗ бәәсн һал үзвдн. Үкс гиһәд Кичгинд күрәд ирхләмдн һазань эмәлтә мөрн бәәҗ, герәд орад ирхлә, герәр негн күн, һал деер нерәтә әркин хәәсәр нега махн бәәҗ.

—Нә, тер махн-сахар ю кеҗ келнәч. Муучкан тускиг келхнч ода,— гиҗ хургиг эрт хуурулс гих саната Басн келв:

—Муучкан тускиг одал келәд бәәсмн эн. Муучка Кичгин һарсн зе көвүнь болдг сәнҗ. Тегәд Кичгиг наадк кулакудтаг туухмн гисиг медҗ оркад, Муучка сөөһәр бултңһар гүүлгҗ одад зәңг өгч. Маниг Кичтәд ирхлә, Муучка өн уга тагту бәәҗ. Тер согту кевтнь

гиҗ келәд, Үкрч Муучкаг толһаһаснь авн кел күртлнь хәләв.

— Муучка юн гиснь кенд кергтәв? Болҗ!— гиҗ Адуч келв. Татҗасн тәмкиннь үлдл деер нульмҗ оркад, Адуч Муучкаг

ширтәд хәләв. Муучка ә уга суума.

— Нә, Муучка, чамд үг өгч бәәнәвдн,— гиҗ Үкрч келв.

Зөвәр болв, Муучка ә уга. Муучкан үг соңсхар күләҗәсн улс, Муучкаг үг эс келхлә, чаңһар ду һарлдв.

—Иигәд ә уга суунчи?

—Нә, шулуд, шулуд, Муучка.

— Үг юңгад эс келнәч?

Муучка саак кевтән ә уга. Босад, йовдңнҗасн Басн. Муучкан

—Гем чини.

,— Гем мини.

—Яһлав, Үкрч, шулудхнта ода,— гиһәд, келн йовҗ Басң ормдан одад суув.

Нә, шулудх болхла, келцхәтн,— болҗ Үкрч келв.

— Цаг үрәһәд, үг келәд керг уга,— гиҗ хургиг шулуһар чиләхәр ядҗах Басң келв.

— Муучкаг партин зергләнәс һарһж, оркх кергтә,— гив. 102

—Һарһхиг медә бәәнәвидн.

—Нә, һарһх болхла, һарһад хуурий.

—Зогсҗатн, зогсҗатн. Түрд гитн, невчк.

—Һарһх һәәһә. һарһхларн наадк-цаадкинь көлврүләд келәд. кесн геминь һартнь бәрүләд, Муучкала әдл нань чигн олн улст ухан ордг болдгар эн кергиг кех кергтә. Тер учрар нег цөөкн амн үг би келн гиҗәнәв. Муучкад Кичг-кулак, мана партьд орхнь, мана советин йоснд орхнь өөрхн бәәҗ. Макр һар аю талая татна...

гидг, түүшң Муучка Кичг тал татҗ. Мана партии, советин йосна, пролетарск революции сә хәәх Муучка Кичг байна, кулакин сә хәәҗ. Тиитхлә, мана хаалһ салҗана. Хамдан бәәҗ, Муучка манд тусан күргх биш — тушаһан хальдаҗана. Тиигхлә Муучкаг партяс

болн дааҗасн көдлмшәснь һарһхмн,— гиҗәнәвдн.

— Нань келх үг күүнд бәәнү?— гиҗ Үкрч сурв.

—Нань үг уга.

—Һарһхмн.

—Тиигхлә һаран өргҗ оркцхатн...

Әмтә Булгин әәмгин партячейкин бюро Муучкаг партяс һарһх болв. Ячейкин бюроһин хургас һарч ирсн улсла хамдан һаза һарч ирәд, герин кирлцә деер зогсад, хурдндан орҗ одсн намрин шарһ нар хәләҗәһәд Басң:

— Вой-вой. Үд хол кецәҗ,— гив.

Тедүкнд һарч йовсн Адуч Үкрч хойриг дуудҗ оркад: —- Ай, шулуһар өнчән авий,— гив.

—Хот ул уга мал хуваҗ болш уга,— гиҗ тер хойрнь хәрү өгц-

хәв.

—Хотна деед бийднь үкрмүд бәәцхәнә. Хотна ар бийднь бор садргт хөд бәәцхәнә, мөрн темән хойр гер деер.

Мал хувах улс хурҗ ирәд, альк малас авн эклҗ хувахан күүндв.

—Амрарнь темәнәс авн эклий.

—Нә, тиигий чигн.

—Ботхта-тормтаһа« хөрн темән бәәсиг буур иңгинь тегшлҗ хуваһад, җерв хаяд, хойр әңг кеһәд, хуваһад авч оркад, дәкәд хувах болад, мал хуваҗасн улс үкрәд һарцхав.

—Энтн долан зу һар үкр,— гиҗ Үкрч келв. Энд-тенд хойрас ниилсн үкрмүд нег-негән көөһәд, мөрглдәд бәәцхәнә.

—Бөдүн-нәринъ йилһий,— гиҗ Адучиг келхлә, зөвтә гилдцхәв.

Бүрүсинь бүрүс кевтнь, һунҗ-һунынь һунҗ-һунн кевтнь, үкринь үкр кевтнь, цармудынь цар кевтнь, бухмудынь бухмуд кевтнь йилһҗ оркад, ташр тедниг хойр әңг кечкәд, бас җервдәд хуваһад авцхав.

Хуваһад авад хуурн пиҗәтл, мөрәр үкрмүд хуваж, йовсн Даак гүүлгҗ ирәд Үкрчд:

— Эн малан хәләҗ хуватн. Эднә бухмуд мел бөдүн болҗ одв, 103

бухмудан дәкҗ хувахмн,— гисиг Үкрчлә бәәсн Басң соңсҗ бәәһәд Даакд:

— Чи мана бухмуд келнәч. Бийиннь цармуд хәләхшч. Манд. мел баһ настань тусв, танд мел бөдүнь тусв,— гиҗ Басң келв.

—Бөдүн. Тер хәәзһр өвртә хөрәһәд күрсн цармудан бөдун гиҗәнч! Теднчн...— Үгән күцц келл уга Даак салсн үкр сөргхәр гүүлгәд йовҗ одхла, Басң Үкрчәс:

—Одакчн үнәр келәд бәәнү?— гиҗ сурснд, Үкрч Басңд:

— Мана күн хумха моднд цус түркҗ ядад йовдмн,— гиҗ хәрү өгв.

Хүвдән күртсн үкрмүдән туулцад һарһҗ оркад Кооку Баса Үкрч хойрад ирәд:

—Хөөһән асхна хуваҗ чадхий бидн?— гиҗ сурв.

—Үкс гиһәд йовхмн. Шамдад асхна хуваҗ үзхмн,— гиҗ Үкрч:

келв.

Үкр талас ирсн Адуч:

—Хөөһән манһдур эс хувай?— гиҗ сурв.

Баахн зуур тольклдҗаһад хөөг асхна хуваҗ болш уга гиж. цуһар зөвшәрцхәв.

—Эн үлдсн баахн цагиг үрәл уга мөрдән хуваҗ оркий,—. гиҗ. Басң келв.

Мөрдән хувах болад хотнад ирцхәв.

Эдн чигн хотнад орад ирв, хөн тал одсн Цецн чигн хотнад орад ирв. Мөрд хувахар йовсиг медчкәд Цецн Үкрчд:

—Эн мини унҗ йовсн мөриг җервд орулл уга бидн авхмн,— гиҗ келв. Цецнә үг соңсҗ бәәсн Басң Кооку хойр:

—Эн яһад җерв угаһар та авч бәәхмт?— гиҗ хоюрн нег дууһар гишң сурв.

—Сәәнинь та шүүһәд авад бәәхмт энүгән?— гнҗ Кооку түрүн: келсән дахулн келв.

Алвт авлулад һарад одсн хар кер мөрнә ардас хәләҗәһәд:

—Хар кеериг җервд орулш угавдн,— гиҗ Үкрч келв.

—Тиигхлә, мөрд манд керго,— гиҗ Басң келв.

—Керго болхла, улм сән,— гиҗ Адуч келв.

Ирҗ буусн тергн талан Басңтаһан хоюрн йовҗ-йовад Кооку Басңдан:

— Экән алдмрмудчң әмн талан татад бәәх бәәдлтә,— гив.

Арвн хойрдгч бөлг

Харачас тошҗ одсн өмнк дееврин заагар гер дотр унсн capин герл мел толһа деерән тусад бәәхлә, Темәнг ардаран көлврәд, хооран хәләһәд кевтв. Унтхар седхлә, нер күрхш. Хааран биш ухан орад, нег орад һарч одсн ухан дәкн-дәкн орҗ ирәд бәәхлә„

104

Темәнг түурчәд бәәв. Лагшад буслҗах хашин әәтәһәр сүрклҗ кевтсн күүкд күн талан эргәд, Темәнг зүн һаран суңһад, гергнәннь толһа харңһуд олҗ авад, халхинь илв. Халхлаһан һар харһхла, күүкд күн серәд нөөрмүһәр: «Чиш, тәтә, һарч киитн юмб»,— гиҗ келәд, залуһиинь һариг халх деерәсн авад хәрү хайчкв. Темәнг уурлад:

—Үксн үкрин күш кевтә күрдәһәд кевтнәч энүнд!— гиҗ келәд, көләрн гергән түлкәд оркна.

—Унтл уга чамаг манхмб?

орклһта... Намаг байн гиһәд тууһад оркхмн болхв?»— гиҗ дәкндәкн санҗаһад, унтад одв.

Теңгрин өрәсн нүдн болсн төгрг цаһан cap һал үдтән мандлҗана. Көкргсн чилгр теңгрт көөлдүләд хайчксн алтн кевтәһәр, олн-олн одд гилвклдәд бәәцхәнә. Тагчг, нохас чигн хуцхш. Тег унтҗ кевтнә. Хотн дотр кевтсн үкрмүд хая-хая шуукрҗ оркад, кевлһән кевцхәнә. Хөөнә шитмин өмн бахнд өлгсн хар хурмш бә сарвлзад бәәнә.

Герин дүңгә ик-ик дольган оңһциг ирәд цокхла, оңһц дәәвлнә. Бәәҗәһәд-бәәҗәһәд дольган оңһциг деерәһүрнь давад асхрна. Салькн улм чаңһрв. Әмд бийнь әрән гисн оңһц дольганд орад, һарад йовна. Далврң цаһан усиг оңһцар һатлад һарад ирхлә, көллә оралдсн көк хулсн.

Хулсна захд һарад ирхлә, нег мөртә күн нег юм көөсн тоңһлзад, толһа көмрәд орснь үзгднә. Дарунь гилтә көдәһин көк чон гүүһәд һарад ирнә. Альдасв, нег күн гүүҗ һарч ирәд, һурвн соята бииләр кендлңнәд ирсн көк чоныг дарх хоорнд, одак чон күүнд

днь»,— гиҗ санад, һурв нульмв. «Чамаг маңһдур зүүднә хәрүлһш умшулс»,— гиҗ санҗаһад, Темәнг дулан орнд духуцад, дәкәд унтҗ одв.

Маңһдуртнь ик нарн модна толһад һарсн дүңгә цагт Темәнгиг күүкд күнь серүлв. Темәнг серчкәд, эвшәҗ оркад суняв.

«Бослһта, хурл орлһта»,— гиҗ санад, Темәнг орнасн босв. Хот уух хоорндан мөрән авхулад, тохулҗ оркад, күүкд күүндән:

— Хәй, нег цалмин деес част томад ас,— гив.

«Ода үүнәсн хурлар дәврәд Әмтә Булг орлһта. Парвлянд одад зн эзән зальгсн маласн нег цөөкинь әәмгин комитетд өглһт», эс гиҗ эн мини толһад суух»,— гиҗ Темәнг тоолҗ сууна.

«Heг туһлта үкр өг, баахн болҗ медгднә, хойрдад өгәд орк,

105

бийд һурвхн үлдх. Зовлңв... «Зовлңган санхла, чееҗ дүүрнә, зовлһ чанхла, хәәсн дүүрнә».

Цоохр деесән хавтхлҗ авад, Темәнг мордв. Удл уга Темәнг хурлар орад ирв. Хотлад бүүрлсн шавр һолта гермүдтә Әмтә Булгин әәмгин. хурлд дала шаҗн-хуврг гих юмн уга, тегәд чигн Темәнг барун ам татҗ ордг йосан эвдәд, шуудтан хурлын дорд өмн бийднь бәәсн гелңдән оч йовна.

«Хурл-хуврг чигн җил ирвәс буурад йовна. Тавн җил урд тәвн гелңгүд бәәлүс, ода тавн бәәнү, аль зурһаний. Намшн һара улснь нам хурлан хаяд хуурчаиа. Мини бийим ода җиләс җил һартл харҗахар нег цалм утлулхар ирҗ йовнав. Нанас доргшан наста

гесәрнь ораһад, босн ишклҗ оркад, гелңгә күртлән хатрулад ирв. Боднцг болсн моһлцг хамрта, теглг нурһта тарһн хар гелн, өр-

гә талас ирҗ йовад, Темәнгит таньчкад.

— Нохадь, нохадь, согту болвза энч. Манҗ, буулһҗ авич, эн кишгог,— гив.

Хумхг чирәтә өндр нәрхн Манҗ Темәнгиг буулһад, мөринь тергнә төгәһәс уйв.

— Хурл-хувргуд бәәсәрн цуһар ниидр амулң бәәнт.

—Бәәнә. Нохадь, нохадь. Дә көөҗ йовх кевтә яһҗ йовнач. Согту болвзач.

—Уга. Әрк альд бәәнә энүнд?

—Согту эс болхла, яһад хурлар шуд орҗ ирвч. Барун ам татад яһад эс орҗ ирвч.

—Я, йир! Кезәңк цаг альд бәәнә энүнд? Ода йорлхдг кен бәәдв.

—Йорлш уга камунвч? Киш-ш-ш-го ноха!— гиһәд шиигәд ахрхн бөдүн келәрн тав-тав тавшад, хар күрң лавшган халхулзад, гелң уурлад герәд ррад одв.

Шар мокн шаврар кесн маштг, өрәсн терзднь шавр наасн цоохр герин өмәрән хәләсн үүднд Темәнг йовһн сууһад, өөрән бәәсн

Манҗас:

—Лот, көзр күн лаадну?—гиҗ сурв.

—Наадна.

—Әрк гүүлгдг күн бәәнү?

—Бәәнә.

— Кенәхн әрк гүүлгнә?

—Шар баавһа гүүлгнә.

—Шар баавһан җолм тер бәәсн эсий?

—Мөн.

«Эрүл йова-йовҗ согту нер авхин ормд, бүрүц согтҗ оркад нер авс»,— гиҗ санад, Темәнг шар баавһаниг темцв.

Өңдр— Одакхаряһв?Манҗи—г тҗ гелңгерәдсурворҗ. ирхлә:

зүн халхнь татңха учрар зүн нүднәннь дора зовкнь көлврсн, тару шар сахлта, җирәд эргм ;наста, маштг өвгн орҗ ирәд, менд сурад

Өвгн цаһан ишкә герәс шилтә усиг һарһад һазрт тәвн гихләнь. гелң:

—Һазрт бичә тәв, зааль!— гив. Өвгн шарңху өңгтә шеесиг зәәлхлә, деернь цаһан көөсн һарв. Гелң хәләҗәһәд:

—Нә, ик юмн уга. Халун талан бәәнә. Ус өгтн,— гив.

Кеерәд, деерән өмссн хар лавшгиннь хормаг хәрү хайчкад, ха-

васта бүшмүднннь хавтхас көвә-амарн эләд бәәсн киртә хар кетч һарһад, түүнәс һурв нуһлад дүрсн арвна мөңг һарһад гелңд бәрц бэрв.

Һазаһас тав улан миниг болсн Темәнг орҗ ирв. Темәнгиг үзчкәд, гелң дәкәд бугзадад уурлв:

—Әрк уухар нааран йовад йовнч! Кишго күнч! Кишг уга күнч!— болад гелң Темәнгиг керлдв.

—Әрк уухар йовсн угав, саамин селгән болад үүр-өңг харһад хойр-негн чирк әрк уусн чигл болсв. Түүнд юн гем бәәнә. Гем уга эсий, өвгн?— гиҗ хаҗудан суусн өвгнәс Темәнг сурв.

Tap-тур гиһәд цүүглдҗәх элгн-садн улсин хоорнд үг келхдән эмәһәд, өвгн хүүхлзҗәһәд:

— Әрк савасн бишңкән эвднә гидг,— гив. Тиигҗ келн, менд келәд, һарч одв.

Дүүдән еңнсн гелң, түүг шордаһад орн деерән ә уга, гедргән хәләһәд кевтнә.

— Гелң, би негдвәр, өшәтн-хортна кел дарулх цалм утлулхар ирләв. Хойрдвар, нег акад зүүдн орсна хәрүлһш умшулхар ирләв. Һурвдвар, эн цөөкн мал мини әмнд күрх бәәдл һарад бәәнә. Малан эвтәрүләд, хойр-негинь хулдад, һурвн-дөрвинь әәмгин комитетд өгнәв, эс гиҗ би әмнәсн әәһәд бәәнәв. Эртин танд Ховдгин бийнь тиим селвг өглә. Гелң, та манд нег сүв-селвгән өгтн,— гиҗ Темәнг келв.

«Шаңд мал өгнә» гиснд гелң уурлад, босҗ ирәд орн деерән, дер талнь көлән унҗулад суув.

Темәнг үгән чиләхлә, гелң:

— Шаңд мал өгнә гисн юмб! Бичэ үзгд нанд эн үгтәһән!— болад улм уурлв.

107

— Әмнәсн әәҗәнәв, нег уга зүүдн нанд орсн уга. Малчн әмндм күрн гиҗәнә.

•— Кергтәл әмтә элмрч. Нохадь. Җилән угтулад орк., Сүүрән ясрулад орк. Нохадь. Йов! Йов! Һар! Һар цааран. Саңһҗар цалман утлул. Зодвар зүүднәннь хәрүлһш умшул,— гиһәд гелң Темәнгиг гертәсн һарһҗ оркв.

Төмәнг һарчкад, зүүднә хәрүлһш умшх Зодв гелңгә тал нег ишкәд хәрү хәрәд, зальгдг хариг хулддг шар баавһан тал хойр ишкәд хәрү хәрәд, яһдв ода гих ухата теелчәд зогсҗ бәәһәд, әркиг хавтхлад әрлхмн энч гиҗ санад, мөрнәдән һарв. Мөрән. көтләд, шар баавһанд ирәд, үүдн хоорнд зогсҗаһад, адһн-шидгн хойр шил әрк авад, хойр талан хавтхлҗ оркад, мордад һарв. Тасрха хар үүлн дорас һарч ирсн, хурдндан орсн нарн Темәнг яһнач ода гисн бәәдл һарһад бәәхлә:

— Парвля орнав,— гиҗ келәд, Темәнг гүүлгәд һарв.

Күлмн чиктә күрңгин көлнь һазрт күрхш. Хотын амн халчксн Темәнг хойр талан нәәхләд, мөрнә дор-деер орад йовна. Хурл парвлян хойран хоорнд хол биш. Довтлад йовсн Темәнг дарунь күрч. ирв. Таньдг Ховдгад ирәд буув.

Герәд орҗ ирәд, менд сурад бәәҗәһәд, герин эзн залу уга бо-

—Кемби?— гиҗ сурв. —Би, Темәнг.

—Зогсҗа!

Удл уга үүд тәәлхлә, Темәнг орҗ ирв. Хойр ханцан тохацаһан шамлсн, ханҗалла әдл утхиг барун һартан бәрсн, хулһнын уутьх« нүднь щамин герлд шатсн, хәәһр ик цогцан хүмҗ эс чадсн Александр Иванович хальмгаһар Ховдг фельдшер алҗ орксн һуана махн деер алцхлзҗ бәәсиг Темәнг үзв. Түүнә өөрнь, тәвәд эргм наста тарч хар өвгн нөкд болҗасн бәәнә.

Темәнг орҗ ирәд:

—Дәрк. Дәрк. Яһҗахмта,— гихәс оңдан үг келсн уга.

—Яһҗахинь эс үзҗәнч?^ гиҗ келәд, Ховдг һунна гесиг хаһлад, дотринь барун бий талнь арсн деер асхад авб.

—Колхозд өгч шордҗахар, кузүһинь шалад шорднав. Танахн бий тал күн мал алхший?—гиҗ Темәнгәс Ховдг сурв.

—Алдг-унг алнал.

Темәнг өвгн хойрар нөкд кеһәд Ховдг һунна махиг дарунь гилтә мөч-мөчәрнь салһад бас дотр өлгҗ оркад:

— Давслҗ авад идәд бәәнәв,— гив.

Дәкәд герәд орад махиг чанулчкад, Ховдг Темәнг хойр, хойр шил әркиг тәвчкәд, седклән күүндәд сууцхав.

Эрүлин ухан согтуһин келнд.

— Яахмн болхв эн йосн, маниг баячудын ардас батлад тууһад орулх юмн болхв?— болад Темәнг түрәд бәәнә.

— Малан, малан. Малан эвтәлҗ ав, Темәнг. Колхозд авч оркхла, көөтә шилврәс оңдан юмн чамд үлдхн уга. «Хәәмнь» гиҗ чамаг күн хәәрлш уга...— Ховдг нань чигн кесг үг келв, болв согтҗ одсн Темәнгт сәәтр юмн медгдсн уга.

Сергчкәд Темәнг алң болв. Яһҗ унтсан, кезә, кенәд унтсан Темәнг медхш.

Серсн Темәнгин толһа заарад бәәнә, амн таг. Темәнг босад, терзәр энд-тендән хәләҗ оркад, Әмтә Булгин әәмг деер Ховдгад унтсан медв. Унтсн хораннь үүдиг татад һарн гихләнь, өмнәснь:

—А-а, Темәнг босчквч?— болад Ховдг орҗ ирв.

—Толһам өвдәд бәанә.

—Толһад юн болх билә. Одад орс цә уухмн. Халун орс цә ууһад көлрхлә, маңһарч тәәлгдх...

Темәнг әәмгин парвлян тал одв. Парвля-нд ирәд Адучиг сурхла, Адуч юмнд одсн болҗ һарв. «Тиигхлә Үкрчлә харһс»,— гиҗ санад, Темәнг хоша бәәсн колхозин парвля орв.

Парвлян дотр өндр күн ишкрн дуулад йовдңнҗасиг, көлрсн Үкрчиг һудыһад суусинь Темәнг орҗ ирәд үзв. Нурһан үүднд өгәд зогсҗасн өндр күн орҗ ирсн Темәнгиг үзсн уга, Үкрч тал үкс гиһәд хойр-һурв ишкҗ оркад:

— Ода күртл ю кеһәд бәәон улсвт. Ода күртл мал-герән негдүлл уга яһад бәәһәд бәәсмт. Нернь колхоз, недрнь саак кевтән. Чи ю кеҗәсн күмбч. Чамаг яһтха гиҗ ахлач тәвлә!— болад өндр күн уурлад стол цокв. Хар-көк цемгн һадрта цаһан хурсх үчән ээмәсн шувтлҗ оркад, үч дораһурн нурһан үүрәд, өндр күн хәрү эргв. Хәрү эргсн өндр күүнә чирә шар болҗ, бийнь бичкнднь үзҗ йовсн күн болҗ Темәнгт медгдв. Темәнгиг үзҗ оркад өндр шар күн:

— Залу, һарч йовтн, һарч йовтн,— гиһәд давтад келв.

Һаза һарч ирәд Темәнг Даакла колхозин парвляна үүднд харһв. Мендин дару Темәнг Даакас зәңг-зә сурснд цаадкнь:

— Иир юмн тусҗана,— гив.

—Эн юмб?

—Цаадк парвлянд бәәсн күүһән эс үзвтә? —• Үзвә. Кен билә энч?

—Эн Бадм. Ода райколхозсоюзин инструктор бәәдг чигн. Маниг малан негдүләд угат гиҗ шахҗ йовна,— гиһәд Даак үүдн хоорнд тогтнв.

109

— Мала« негдүлхмб бидн тегәд? Гелңтә күн негдүлхмб. Гелңтә күүг колхозд бичдв, угав? Намаг колхозд бичсн болхий?— гиҗ. Темәнг әәмсон бәәдлтәһәр дара-даранднь Даакас сурв.

— Таниг колхозд эс бичх билү,— гиҗ келәд, Даак парвлянд орҗ одв.

«Ода үүнд ю кехв. Лавк орлһта»,— гиҗ санад, дорд өмн бийд тасрха бәәсн лав« тал Темәнг һарв.

Лавк дотр күн дала. Лавкд орҗ мрхлә, үүдн хоорнд көмрчксн яршг деер суусн бүлтхр нүдтә Цедн өвгн Темәнгәс менд сурснаннь ард зәңг-зәу идг-уушин бәәдл сурснд хәрү өгч оркад, Темәнг өвгнә бийәснь:

—Ю өгчәнә? — гиҗ сурв.

—Ах членд өрәл цә, наадкстнь дөрвнә цә, нег бичкн тәмк, савң өгчәнә,— гиҗ өвгн хәрү өгв.

«Цәәһән авад хәрс»,— гиҗ санад, Темәнт өвгнәс тедүкнд зогсв. Дә-кәд сахл уга шар күн орҗ ирәд Цедн өвгнәс мендин дару:.

—Олна көл һазрт бәәдг танахнд юн зәңг-зә бәәнә, өвгн,—гиж, сурснд Цедн өвгн:

—Колхозд мал негдүлхмн гих зәңгтә,— гив.

Энд-тендәс лавкд хурсн улс күүндснәс: нутгин парзлянас ирсн Бадм колхозд мал негдүлхәр ирсмн тагн гисн зәңг Темәнг соңсв.

«Малан алад бәәхмн»,— гиҗ Ховдг келсиг санҗ оркад Темәнг Цеднәс: .

—Танахнд мал-сал алну. Махн олдхий? — гиҗ сурв. Цедн өвгн һаран саҗҗ оркад:

—Келхмн биш. Махн дала. Цаачн гер болһнд нежәһәд, нам зәрмнь хошаһад мал алад авч орксн бәәцхәнә, — гив.

—Тер юңгад тегәд алад бәәцхәнә?— гиҗ сахл yra шap залу сурснд, Цедн өвгн:

—Ода алл уга яахв. Колхозд өгчкхв тегәд?— гиҗ хәрү сурснаһар келв..

Дәкәд икәр торл уга Темәнг цәәһән авад хәрхәр адһад лавкас һарв. Гү тәвхин дүңгә цагт Темәнг герәдән ирв. Хотнд орҗ йовсн хөөнд нөкд болад, шитмд тууһад орулҗ оркад:

—Шар толһата цаһан ирг ал!— гиҗ Темәнг хөөчд келчкәд, хәрҗ одв.

«Акад юмн. Хөн деерән хәләсн һанцхн шар толһата цаһан ир-

гән яһад алҗана эн»,— гиҗ дотран санн йовҗ, хөөч шитм дотр орад иргиг бәрҗ авад, Темәнгә һаза ирәд өрчлв.

«Хар хәәсн теңгр хәләҗ, хамг әмтн түүг хәләҗ». Дотр һал деер буслҗана. Дотрт хурсн хотна өвгд һолта улс Әмтә Булгас ирсн Темәнгәс зәңг-зә сурснд:

—Колхозд мал ниилүлх күн ирҗ,— гиҗ келв.

—Колхозд.

—Э, колхозд.

—Манд юн үлдхмб?

—Юм үлдәх бәәдл уга.

—Бидн тегәд яахмб. Мана күүкд яахмб?..

—Би яһҗ медхв. Әмтә Булгихн гер болһн неҗәһәд-хошаһад мал алад авчкҗ.

—Алҗана?

—Алҗана.

—Алхла, гем-шаң уга юмб?

—Кен медхв.

—Бидн бас алҗ авхмн.

—Тиигхмн.

Дотрт хурсн улс дотран болһад, ишкәд идәд, шөлән ууһад хууртлан, колхозд мал ниилүлхин тускар ик төр кеҗ күүндцхәв.

Манд мал үлдәл уга колхозд авч оркх юмн болхла асхрснас дола гишң алад авч оркхмн гиҗ күүндҗәсн улсин кен негнь болв чйгн дотран санв.

Колхозд мал ниилүлх зәңгәр көдә дүүрв. Хойр күн харһвас күүнддг үгнь: «Колхозд мал ниилүллһн. Өрктә гер болвас эвтә мал бәәхлә, һарһҗ оркв... Өркд һарһад хатаҗ орксн эклүн ууц, мөчст утан шиңгрәд бәәнә... Шимтә шин ясиг нохас кемлҗәнә...

Max идсн урл-амн тошинә. Шивр түрксн һосна толһа ширсн өңг һарна...»— гилдәд бәәцхәв.

Кулак күцсндән күрв: угатя, середняк улс кулакнн үгд орад, күчәр кесг мал алцхав.