349_p2154_B17_10746
.pdf79. Yгтэhэн мэдүүлэлнүүд сооhоо тогтомол холбоо үгэнүүдыень түүжэ бэшэхэдээ, янзануудынь заагты.
1) Туваан хамбые энээхэн асуудал дээрэ балшыса бариха гэжэ hанаhан Иондзын-Римбочэ өөрөө мэдэнгүй уралаа долёожо hуугаа hэн. 2) «Агууехэ князь Алексей Александрович ябашоо гээшэ гү?» – гэжэ Плеве асууха зуураа, халта амияа даран, тэдэнэй хажууда ошожо hууна. 3) Гэртэ байhан зон сүлөө ороhон янзатайгаар амияа татабад. 4) «Бэрхэл золиг байнаш даа. Агын дүүмын суглаанай hүүлдэ хэлэhэн соом жоодшые абаад ерэhэнэйш түлөө амыеш тоhодохоб!» – гэжэ бүтүү hэгшэнэ. 5) Харин гэртэ үлэhэн нэгэ зариманиинь хана углуугаар няалдашанхайнууд, Аламжын ама харашоод, амилангүй зогсонод. 6) Унтер-офицершье болоходоо магадби гэжэ тэнэгээр шэбшэhэн хүйхэрнай «альган тараг» эдижэ, үрөөhэн хүлөө дохолhоор нүгөө вагон руунь орохо баатай болоо бшуу. 7) Дүршэл болоод бэлиг ехэтэй уран зохёолшо хүн зоной хөөрэлдэhэн үгэнүүдые ябадал дундаа шүүрэн абаад, шухала хэрэгтэй юумэеэ илгажа абамсаараа, дуhал уhанай зэргэ юумэнhээ далай болгожо шададаг бшуу. 8) Уяршагүй хүйтэн сэдьхэлтэй, уладаа шахуу доро зүрхэтэй эрэшүүлшье урдаhаань удаан хаража тэсэдэггүй бэлэй. 9) «Танайхяар болохогүй! Худал!» – гэжэ сэлмэг тэнгэриин сахилгаан мэтэ олон зоной толгой дээгүүр сууряаташатар хонгёо шангаар хашхарха мүртөө урагшаа түргэн алхална. 10) «Хожомоо Түбэд ороной сүм Англиин гарта ороходонь, Бутан Сикким хоёртой тэрэниие хамтаруулаад, шинии гарта үгэхэбди», – гэжэ Чемберлен тэрээндэ хэлэhэн юм. 11) Мүнөө энэ хөөрэлдөөемнай ороолоной шагнахагүйнь тула тарни уншажа, далан дабаанай саанахиие дууладжаг шэхыень дүлии болгобоб. 12) Ван Түмэр хажуудаа байhан Тугирта хандажа: «– Тьфу! Шандаган зүрхэтэй аад, шоно шүдэтэй ябаха гээшэ бэрхэл байна даа!» – гэбэ. 13) «Мүнөө бидэнэй хүсэжэ гарааша ябага нюсэгэшүүд хуу hүүлээ дээрэ үргэнхэй. Yгэ хэлэхэ эрхэтэйгээ булта мэдэнхэй», – гээд, hулагүй ухаатай харахан нюдөөр Намсалмаа үбгэнэйнгөө урдаhаа хараадхиба. 14) Агын захагүй үргэн тала уруу балай ехэ hэжэгтэ ороогүй, холын малша
70
буряадуудай hэеы гэр соо хүл дээрээ бодоо hэн. 15) Иимэ олон янзын худал хуурмаг, зайгуул тэнүүл зон ламын шара орхимжо доро хорожо, арад зоной хүзүүн дээрэ бүгэдөөрэн hууна ха юм. 16) Уур хороо бусалhан Богдо хаанай зэбсэгэй хүсөөр гэзэгэ зүүлгэхые оролдоходонь, үмэд зантай монголшууд буhалгаа хэжэ захалhан юм. 17) Зарим холые харахагүй хүнүүд шэнэ генерал-губернаторые магтажа эхилнэ: «Та, «Yнэтэ ехэ багша», эды ухаатай сэсэн хүн байгаад хоёр hандалиин хоорондо хии газар hуужа болохоёо байнат!». 18) Пустяков хүдэлмэришэдые дахуулжа архидуулха даабаритай ябаhан аад, табан түхэриг энэ хэрэгэйнгээ хүлhыень болгон абаха хэлсээтэйгээр, нүхэдэйнгөө урда хоёр нюуртай hолооб болон наадаба бшуу. 19) Улайран толотошоhон тэнгэриин хаяа хадхаhан үндэр хара добуун тэдэнэй зам хаана
[Д. Б.].
80.Илгажа хэблэгдэhэн фразеологизмууд яагаад бии болоhон бэ, тайлбарилагты.
Самсатаяа түрэһэн хүн байнаш. Тэрэ нүхэ үнинэй малтаһан байгаа ха. Yзүүрлэгдэһэн модониинь үмхиршэнхэй байгаа. Тиигээд уһа яһаншни бүтэн. Абяагүй ябажа, ябажа, амаа ангайгаад, хаахаяа болишохоор юумэ айладхагшабши даа, – гээд Захар миһэрбэ. Хургаяа ама руутнай хэхээр бэшэ амитан гээшэ хат. Хургаа дараад, тоолохоор шахуу ангууд ой соо үлөө гү, али үгы гү гэжэ хэлсээтэй. Намда юуштэб! Минии ажарайдашье хүрэхэгүй бшуу! Паб… хэлэ амаа эмдэжэрхихээр нэрэ даа! Донит, энэшнишье энэ, тэхэмнайшье ямаан юм ааб даа! Иигэһээр тэрэ зүргэнь балартажа, хүнэй нюдэндэшье харагдахаяа болихо бэшэ аал даа [Ц. Ц.].
81.Хөөрэлдөөнэй, научна-популярна, публицистическэ, уран зохёлой стилеэр бэшэгдэhэн багахан хэhэгүүдые оложо тетрадьтаа буулгагты.
82.Уншагты. Угтэhэн жэшээнүүд ямар стилеэр бэшэгдэhэнбэ? Ямаршэнжэнүүдээрньтэрэниие ойлгонобта?
1.«Байза, энэшни эрын ёhоор тэмсэжэ уна гэжэ хуушанай хара үгэ дууладаг бэлэйб. Яашье ганса харгы байна
71
даа», – гэжэ гэнтэ мүлтэ hүрэн харайжа ошоод, Эрдэни гулваагай зүүн хүхэн доро табан хушуута нюдаргаяа лүс гэтэр табижархихадань, гулваа ноён нэгэ удаа муухайгаар хашхараад, амигүй хүхэ сагаан боложо, алдаршана. «Баригты, баригты!» – гэлдэжэ хашхаралдан гүйлдэн ерэхэдэнь, халдажа ерэhэн хэдэн хүнүүдые гамгүйгөөр шарбатар шаажархёод, сэргэдэ уяатай байhан hай бууралдаа харайжа ошоhоор hүрэн мордожо, даб гэхэдэнь, hагалдаргагүй байhан хазаарынь амархан мулта hүрэжэ, хазааргүй морёороо тооhо бужагануулан гүйлгэжэ арилшана [Х. Н.].
2.1942 оной хатуу шэрүүн үбэлые hанаад үзэе. Фашистнуудай сэрэг Сталинград хотые ябаха hанаатай дугташалдаа. Yхэлгүй гэжэ нэрэтэй болоhон 62-дохи армида Байгалай эрьеhээ ошоhон 321-дэхи дивизи тулалдажа байгаа. Тэрэ дивизидэ гурба мянга гаран буряадууд ябалсаа. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда бидэнэр юундэ илаабибди?! Эгээн түрүүндэ хани барисаанай, совет арадай баатаршалгын хүсэн эндэ илажа гараа [А. Б.].
3.Россин эрдэм һуралсалда шэнэ шэглэлнүүдэй нэбтэрэн орожо, бэелүүлэгдэжэ байгаа мүнөө сагта Байгалай регионой һуралсалай эмхинүүдтэ буряад хэлэ бэшэг шудалалгада гүнзэгы анхарал хандуулагдана. Буряад Республикада, Агада ба Усть-Ордада, Улаан-Yдэ хотын һургуулинуудаар түрэлхи хэлэеэ, буряад арадайнгаа оюун бодол, ёһо заншал, соёл гэгээрэлые һэргээхэ, хүгжөөхэ, дэлгэрүүлхэ талаар һүүлэй жэлнүүдтэ ехэ ажал хүдэлмэри ябуулагдажа байна. 1992 оной июниин 10-да баталагдаһан «Буряад Республикын арадуудай хэлэнүүд тухай» Хуулиин ёһоор буряад хэлэнэй гүрэнэй хэлэнүүдэй нэгэн болоод байхадань, тус хэлэндэ олониитын, арад зоной, тэрэ тоодо залуушуулай, һурагшадай хандалга нилээд гүнзэгырнэ. Тиимэһээ багшын үүсхэлдэ, зохёохы ажалда үргэн харгы гаргагдана.
83. Доро үгтэhэн номой үгэнүүдые хэрэглэн нэгэ-нэгэ мэдүүлэл зохёогты.
Дулдыдаха, нүлөөлэхэ, элсүүлхэ, гүйсэдхэхэ, болбосон, үүргэ, габьяа, дашарамдуулха, дэмжэхэ, гадаада, алибаа, дагаха, дэбисхэр.
72
84.Yгтэhэн мэдүүлэлнүүд сооhоо ниитэ хэрэглэгдэдэг, нютаг, мэргэжэлтэдэй, хуушарhан ба шэнэ үгэнүүдые тодорхойлон оложо заагты.
Гэр доторнь hалан муухай, нобшо ноохой, hэеы тооhон, дэгэл хубсаhан, хара элhэн болошоhон ехэ хүрхигэр ханза хоорбонууд, баhа хара эhэн болошоhон хуушан дарьягар бурханай шэрээ, тэрээнэй табсан дээрэ лааян улаан зэд сүгсэнүүд, гунгарбаа доторнь алта шараhан гурбан сэргэ бурхан, бодолгодо хаташhан шэнги, хамараа харашоод, шобойлдожо hуунад [Х. Н.].
Хура бороодо эшэгэ бугшаануудhаан дутуугүй өөрөөшье баhа жэрбэдэн, томо хусынгаа гүзээн доро дулаасан ябажа, уданшьегүй гарынь ганзагада хүрэбэ [В. П.].
«Забайкаллес» нэгэдэлдэ модо шэрэлгын хэмжээн үлэхэ, тиигэбэшье целлюлозо, картон, модоной зомгооhоор хэгдэhэн хабтагайнууд, арболит, мүн бусад зүйлнүүдые үйлэдбэрилгэ эрид дээшэлхэ юм [Б. Y.].
85.Доро үгтэhэн дээдэ найруулгын үгэнүүдэй ба холбуулалнуудай юрын синонимуудыень оложо бэшэгты. Жэшээ: мүндэлхэ – бии болохо, бараалхаха – уулзаха.
Алтан аминь үршөөхэ, уушалал, айладхаха, анжарха, зоог, залирха, тагаалал, үндэрлэхэ, жэгүүр, бэльгүүн нюдэн, номин далай, шэжэр алтан.
86.Yгтэhэн мэдүүлэлнүүд сооhоо номой, мэргэжэлтэдэй үгэнүүдые тодорхойлон оложо заагты.
Литературын курс һурагшадые уран зохёол абьяастайгаар уншаха дуратай, ходорхойгоор, тодо зүбөөр уншаха шадабариинь хүгжэхэ, уншаһан зохёолоо ухаандаа буйлуулан, удхыень зүбөөр элирүүлэн ойлгодог, һонирходог болгохоһоо гадна, һурагшадай зохёол шудалан, шэнжэлэн үзэхэ эхин дадалнуудые бүридүүлхэ, түрэлхи литература тухайгаа юрэнхы мэдэсэтэй болгохо гэһэн зорилгонуудые табина. Мүн уншажа байһан зохёолойнгоо уран һайханайнь, хэлэнэйнь онсо шэнжые ойлгохо, һурагшадай дадал дүршэлые бүрилдүүлхэ, хүгжөөхэ болоно. Туд классуудта зохёолнуудые уншахадаа, арадай түүхэдэ, уран зохёолшын зохёол со-
73
огоо харуулһан үе сагта, арад зоной ажал хүдэлмэриинь аша туһада, үйлэ хэрэгтэ, ёһо заншал, гуримда һурагшадай анхарал хандуулха, олониитын ажабайдал тухай ойлгосыень саашань үргэдхэхэ, мэдэсыень гүнзэгырүүлхэ, һурагшадай зан заншал, сэдьхэл ухаа, бодол хүсэл зүбөөр, даамайгаар бүрилдүүлхэ, түрэл арадайнгаа хэлэдэг үндэһэн хэлые һайнаар шудалжа, хүнэй ойлгохоор, тодо һонороор хэлүүлжэ һургаха шухала. Һурагшадые түрэһэн нютаг ороноо һайнаар мэдэхээрнь, дуратайгаар хүмүүжүүлхэ, ажабайдалай үзэгдэлнүүдэй, нютагайнгаа байгаалиин гоё һайханиие зүбөөр сэгнэдэг хүн болгожо һургаха юм. Тэдэниие түрэһэн эхэ эсэгэеэ, аха зониие хүндэлхэ гэһэн арадай һайн һайхан заншалые хүндэлжэ баримталха дадалтай болгохо.
Литературын курс монографическа ба обзорно темэнүүдые үзэхөөр хараална. Тиимэһээ һурагшад буряадайнгаа элитэ уран зохёолнуудтай танилсаха аргатай, тэдэнэй литературын хүгжэлтэдэ ямар һуури ззэлдэг, ямар онсо удха, шанар оруулһые ойлгожо абана. Литературын теориин ойлгосонуудые һурагшад эхин классуудта шудалжа эхилэад, саашадаа үргэлжэлүүлнэ, хүгжөөнэ, бүри орёо ойлгосонуудтай танилсана. Эндэ литературна түхэл, литературна шэглэл арадай ёһо заншалда, бодото байдалда үндэһэлхэ гэһэн литературын гол уран аргатай танилсажа шудална. Литературна ойлгосонуудые удаа дараалан, шата шатаарнь, хоорондонь холбоотойгоор һурагшадай ухаанда бүрилдүүлхэ юм.
74
ЛИТЕРАТУРА
1.Бурятский язык. Лексика : учеб.-метод. разработки / сост. В. И. Семенова. – Иркутск : ИГУ, 2000. – 42 с.
2.Дондуков У.-Ж. Ш. Развитие лексики монгольских языков / У.-Ж. Ш. Дондуков. – Улан-Удэ : Изд-во БГУ, 2007. – 248 с.
3.Санжина Д. Д. Бурятская лингвостилистика: стилистические средства лексики / Д. Д. Санжина. – Улан-Удэ :
Изд-во «Бэлиг», 2007. – 110 с.
4.Буряад хэлэн (буряад хэлэлгын зүйлнүүдэй шүүлбэринүүд): методическа заабаринууд / сост. В. И. Семенова, Т. Б. Тагарова. – Иркутск : ИГУ, 2002. – 18 с.
Нэмэри литература
1.Бертагаев Т. А. К исследованию лексики монгольских языков / Т. А. Бертагаев. – Улан-Удэ : Бурят. кн. изд-во
1961. – 160 с.
2.Бертагаев Т. А. Лексика современных монгольских литературных языков / Т. А. Бертагаев. – М. : Наука, 1974. – 383 с.
3.Бертагаев Т. А. Сочетания слов и современная терминология / Т. А. Бертагаев. – М. : Наука, 1971. – 149с.
4.Будаев Ц. Б. Бурятские диалекты. Опыт диахронического исследования / Ц. Б. Будаев. – Новосибирск : Наука, 1992. – 217 с.
5.Будаев Ц. Б. Лексика бурятских диалектов в сравни- тельно-историческом освящении / Ц. Б. Будаев. – Новоси-
бирск : Наука, 1978. – 302 с.
6. Будаев Ц. Б. Фразеология бурятского языка / Ц. Б. Будаев. – Улан-Удэ : Бурят. кн. изд-во, 1970. – 88 с.
7. Дондокова Д. Д. Лексика духовной культуры бурят / Д. Д. Дондокова. – Улан-Удэ : Изд-во БНЦ СО РАН, 2003. – 136 с.
75
8.Дугаров Н. Б. Лексические синонимы в современном бурятском литературном языке / Н. Б. Дугаров. – М. :
Наука, 1978. – 72 с.
9.Митрошкина А. Г. Личные имена бурят / А. Г. Митрошкина. – Иркутск : Изд-во ИГУ, 2005. – 376 с.
10.Пюрбеев Г. Ц. Глагольные фразеологические единицы монгольских языков / Г. Ц. Пюрбеев. – М. : Наука, 1972. – 205 с.
11.Раднаев Э. Р. Буряад хэлэн / Э. Р. Раднаев. – Улан-
Удэ : Изд-во «Бэлиг», 1993. – 123 с.
12.Рассадин В. И. Очерки по истории сложения тюр- ко-монгольской языковой общности. Ч. 2 / В. И. Рассадин. – Элиста : Изд-во КГУ, 2007. – 166 с.
13.Цыдыпов Ц.-Ж. Ц. Аналитические конструкции в бурятском языке / Ц.-Ж. Ц. Цыдыпов. – Улан-Удэ : Бурят.
кн. изд-во, 1972. – 295 с.
14.Шагдаров Л. Д. Функционально-стилистическая дифференциация бурятского литературного языка / Л. Д. Шагдаров. – Улан-Удэ : Бурят. кн. изд-во, 1974. – 346 с.
15.Доржиев Д.-Н. Д., Шагдаров Л. Д. Буряад хэлэн. – Улан-Удэ : Бурят. кн. изд-во, 1989. – 174 с.
16.Шулунова Л. В. Ономастика Прибайкалья. – УланУдэ : Бурят. кн. изд-во, 1995. – 204 с.
Словарь толинууд
1.Бабуев С. Д. Буряад зоной урданай hуудал байдалай тайлбари толи / С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева. – Улан-
Удэ : Изд-во «Бэлиг», 2004. – 350 с.
2.Борсоев М. Н. Байгаалиин шэнжэлэлэй тайлбарита ород-буряад словарь / М. Н. Борсоев, Ц. Б. Будаев, В. Ш. Ускеева. – Улан-Удэ : Буряад номой хэблэл, 1992. – 112 с.
3.Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи. – Улан-Удэ : Буряад номой хэблэл, 1992. – 175 с.
4.Бурятско-русский словарь / сост. К. М. Черемисов. – М. : Изд-во «Советская энциклопедия», 1973. – 803 с.
76
5.Географические названия Республики Бурятия: топонимический словарь / науч. ред. Л. В. Шулунова. – УланУдэ : ИПК ВСГАКИ, 2006. – 241 с.
6.Митрошкина А. Г. Словарь бурятских личных имен. Опыт лингво-социально-локально-хронологического словаря / А. Г. Митрошкина. – Иркутск : Изд-во ИрГТУ, 2008. – 384 с.
7.Ород-буряад-монгол словарь / под ред. Ц. Б. Цыдендамбаева. – М. : Изд-во «Советская энциклопедия», 1961 – 750 с.
8.Жамсаранова Р. Г. Материалы к региональному топонимическому словарю. Вып. 1 / Р. Г. Жамсаранова. – Чи-
та : Изд-во «Поиск», 2005. – 45 с.
9.Санжина Д.Д. Бурятский язык: стилистический аспект лексической синонимии : словарь-справочник. – Улан-
Удэ : Изд-во БГУ, 2009. – 156 с.
10.Фразеологические единицы в языке бурятской прозы: словарь-справочник / сост. Т. Б. Тагарова. – Иркутск :
Изд-во ИГУ, 2006. – 419 с.
11.Цыденжапов Ш. Р. Бурятско-русский фразеологический словарь / Ш. Р. Цыденжапов. – Улан-Удэ : Бурят. кн.
изд-во, 1992. – 144 с.
77
Учебное издание
МYНθθНЭЙ БУРЯАД ХЭЛЭН ЛЕКСИКОЛОГИ
ISBN 978-5-9624-0644-2
Составитель Семенова Виктория Ильинична
Печатается в авторской редакции
Темплан 2012 г. Поз. 106.
Подписано в печать 22.11.2012.
Формат 60×90 1/16. Уч.-изд. л. 3,8. Усл. печ. л. 4,9.
Тираж 100 экз. Заказ 120.
Издательство ИГУ 664003, Иркутск, бульвар Гагарина, 36;
тел. (3952) 24-14-36
78