Тэадор Нарбут

Тэадор Нарбут - беларускі археолаг

Тэадор-Матэуш Нарбут або Фёдар Яўхімавіч Нарбут нарадзіўся 8 лістапада 1784 года ў маёнтку Шавры былога Лідскага павета, цяпер Воранаўскі раён Гродзенскай вобласці.

Нарбуты - старажытны дваранскі род герба «Трубы» літоўскага паходжання, які вядзе карані з XV стагоддзя. Род Нарбутов старажытны і слаўны. Паводле легенды, тры лініі - Радзівілы, Осцікі і Нарбуты - вядуцца ад жраца Лізьдзейка, сына князя Нарыманта. Сам Тэадор Нарбут у гэтую версію верыў і любіў пісаць сваё прозвішча так: Осцік-Нарбут.

Пераважная большасць мясцовых дваран і шляхты, хрысьцячы сваіх дзяцей у касцёле, давалі ім падвойныя імёны. Таму Нарбута назвалі Тэадор-Матэуш. Бацька - Іаахім Нарбут.

Ён быў рознабакова адоранай асобай: ваенны інжынер, археолаг, фалькларыст, краязнаўца, літаратар, паэт, гісторык, здольны гаспадарнік. Ведаў дзевяць еўрапейскіх моў.

Як і большасць шляхецкіх сыноў, Тэадор пачатковую адукацыю атрымаў дома, затым выхоўваўся ў Лідскай Кангрэгацыі базільянаў, а адтуль паступіў на матэматычны факультэт Віленскага ўніверсітэта. Магчыма, з легенды пра радаводу і пачалося захапленне маленькага Тэадора гісторыяй. Зрэшты, гэта не перашкодзіла яму спачатку выбраць прафесію самую што ні на ёсць тэхнічную - ваеннага інжынера. У 1803 годзе Тэадор Нарбут заканчвае Пецярбургскі кадэцкі корпус, яму прысвойваецца дзіўнае на сучасны слых званне «кандуктар першага класа» і пачынаецца першая праца: даследаванне Нёмана ў групе гідраграфа Энтельвейна.

А далей пачалася вайна. Накіраваны ў дзеючую армію, Нарбут у 1806-1807 гадах удзельнічаў у руска-французскай вайне, а ў наступныя гады - у руска-шведскай кампаніі, дзе ў бітве атрымаў кантузію, якая прывяла ў хуткім часе да страты слыху. У рукапашным баі пад Астраленкай атрымаў штыковое раненне. Мабыць, гэтага з Нарбута хапіла. Больш у баях не ўдзельнічаў.

Пачынаецца адзін з найбуйнейшых праектаў яго жыцця - Бабруйская крэпасць.

Расійскае камандаванне разумела, што трэба ўмацоўваць заходнія рубяжы. Для гэтага было вырашана пабудаваць пяць крэпасцяў. Для адной з іх нагледзеў месца Тэадор Нарбут - на руінах старажытнага замка ў Бабруйску, над ракой Бярэзіна.

У 1810 годзе Тэадор Нарбут распрацоўваў праект Бабруйскай крэпасці і начальнічаў пры яе будаўніцтве над выкананнем земляных работ. Удзел у стварэнні Бабруйскай крэпасці быў адзначаны ордэнам святой Ганны II ступені з мячамі.

У вайне 1812 года Тэадор Нарбут не ўдзельнічаў. Вайсковая служба Нарбута скончылася напярэдадні вайны 1812 года - ён выходзіць у адстаўку ў чыне штабс-капітана.

Афіцыйная версія няўдзелу Нарбута ў вайне 1812 года наступная: па прычыне страты слыху вымушаны быў пайсці ў адстаўку і ў ваенных дзеяннях удзелу не прымаў, седзячы ў роднай сядзібе Шаўры.

Другая версія паведамляе, што вайну 1812 года ён сустрэў у Вільні, знаходзячыся пры двары імператара Аляксандра, і быццам бы ўдзельнічаў у вайне з Напалеонам у шэрагах расійскай арміі і нават атрымаў за гэта медаль. У якой арміі, у якім палку якой дывізіі ці пры нейкім штабе - невядома.

Нарэшце, трэцяя версія мае прама адваротнае змест: ён кінуў расійскую службу, дачакаўся ў Вільні арміі Напалеона, у якой дзякуючы веданню дзевяці еўрапейскіх моў быў перакладчыкам пры штабе Маро. Па заканчэнні вайны хаваўся ў сваякоў, пакуль у 1815 годзе ў сувязі з утварэннем Царства Польскага не дачакаўся амністыі. Паколькі сам Нарбут адназначна пра гэты перыяд свайго жыцця не выказваўся, то невядома якая з версій адпавядае рэчаіснасці.

Такім чынам, 1812 год - цёмная пляма. Але паўстанне 1831 года - фрагмент не святлей. Быццам бы Нарбуту прапанавалі далучыцца да інсургентаў, але ён адмовіўся, зноў-такі спаслаўшыся на кантузію, з-за якой страціў слых. І ёсць гіпотэза, што на самой справе ён не самаўхіліўся, а проста заняўся таямніцай падрыхтоўкай да захопу збудаванай ім Бабруйскай крэпасці. Ва ўсякім выпадку, пазіцыю сваю ён пазначыў - за літаратурны пасквіль на Расію ў 1831 годзе Тэадор Нарбут быў арыштаваны, але паколькі доказаў яго сувязяў з паўстаннем не знайшлі, адкараскаўся штрафам. Яму, можна сказаць, тады пашанцавала, але праз трыццаць гадоў яму ўзгадаюць і стары «літаратурны» грэх.

Ажаніўся Нарбут, маючы ўжо поўных 56 гадоў. Жонкай яго стала Крысціна Садоўская, 1803 года нараджэння, па паходжанні сялянка, дачка салдата арміі Тадэвуша Касцюшкі, якая вяла ў Шаўрах гаспадарку. Ажаніўся ён на ёй позна, але ў «грамадзянскім» шлюбе складаўся шмат гадоў, і ўсе іх дзеці, народжаныя да шлюбу, былі як бы «нелігітымныя». У 1840 годзе яны такую легітымнасьць атрымалі. Усіх дзяцей у Крысціны і Тэадора было дзевяць. Трое першых - Міхал, Атон і Альдона - памерлі ў дзяцінстве. Трое - Людвік, Баляслаў і дачка Тэадора - удзельнікі паўстання. Крысціну Нарбут у год яе 60-годдзя рэпрэсавалі высылкай у Пензенскую вобласць, адкуль яна вярнулася на радзіму праз дваццаць гадоў.

Тэадор Нарбут асеў у Шаўрах у 1815 годзе і заняўся гаспадаркай. Перш за ўсё ўзяўся за паляпшэнне гатункаў лёну і канопляў для прамысловага выкарыстання і дасягнуў у гэтым немалых поспехаў. Яшчэ адно дасягненне Нарбута - збудаванне ў Друскеніках водалячэбніцы, цяпер папулярны санаторый у Друскеніках.

Адначасова Нарбут займаецца раскопкамі шэрагу курганоў-валатовак на Лідчыне і ў Прыдняпроўі. Раскопкі зацікавілі Нарбута яшчэ ў часы будаўніцтва Бабруйскай крэпасці. Бо падчас ўзвядзення фартыфікацыйных збудаванняў земляных работ праводзіцца шмат. Вось і рабочыя раскапалі курган, потым іншы...

Гэта цяпер вядома, што курган - гэта старажытная магіла. А ў часы Тэадора Нарбута пра гэта трэба было камусьці здагадацца і навукова даказаць. Нарбут захапіўся раскопкамі. Знаёмства з доктарам Генертам з Быхава, кнігасабірацелем, стала яшчэ адным стымулам. У сходзе Генерта знаходзіўся ўнікальны рукапіс XIV стагоддзя. Малады інжынер чытаў яе, як займальным раман. І, выйшаўшы ў адстаўку і пасяліўшыся ў сваім маёнтку Шаўры, сур'ёзна заняўся гістарычнымі даследаваннямі.

Публікацыя даследавання «Аб курганах» паклала пачатак яго навуковым працам. Праўда, многія навукоўцы абвінавачвалі Нарбута ў тым, што ён выдумляе першакрыніцы і шмат фантазіруе. Падобна на тое, не без таго - Нарбут вельмі захапляўся легендамі і паданнямі, так і спецыяльнай адукацыі не атрымаў. Але ў сваіх працах ён абапіраўся на цудоўную асабістую бібліятэку, у якой, акрамя кніг, было мноства дакументаў з Літоўскай метрыкі і дастаўленых з Кёнігсберга. Яны былі сканфіскаваны ў 1864 годзе, калі Нарбута аддалі пад суд за «кепскае выхаваньне дзяцей».

Акрамя даследавання «Аб курганах» Нарбут вывучае Лідскі замак, выказваючы абгрунтаваныя здагадкі адносна прызначэння яго пакояў і памяшканняў.

Самая значная праца Тэадора Нарбута - 10-томная «Гісторыя літоўскага народа». Створана ў 1835-1841 гадах, апублікаваная ў Вільні (за выключэннем рукапіснага 10-га тома). Гэта першае гэтак фундаментальнае даследаванні аб сумеснай гісторыі беларускага і літоўскага народаў, аб Вялікім княстве Літоўскім. За гэтую працу Мікалай I ўзнагародзіў Тэадора Нарбута пярсцёнкам з дыяментам.

Акрамя гэтага ў 1846-1852 гадах Нарбут спраектаваў і пабудаваў царкву Ушэсця ў Эйкшышках.

Пазней Нарбут стварыў у Вільні археалагічны музей і археаграфічную камісію. І яшчэ адна з яго заслуг перад навукай - ён апублікаваў «Хроніку Быхаўца».

Вось толькі вакол «Хронікі Быхаўца» разгарэўся скандал.

Выявіў хроніку настаўнік Віленскай гімназіі Іпаліт Клімашэўскі ў бібліятэцы памешчыка Быхаўца (маёнтак Магілёўцы Ваўкавыскага павета). У 1830 годзе Клімашэўскі надрукаваў невялікі ўрывак з хронікі, а на наступны год падчас паўстанні ён трапіў у Расійскі палон, быў у зняволенні, але ўдала бег за мяжу.

У 1834 годзе Быхавец пераслаў хроніку Тэадору Нарбуту ў яго маёнтак Шаўры. Нарбут шырока выкарыстаў новую крыніцу для свайго даследавання, а ў 1846 годзе выдаў, даўшы назву хроніцы па імя яе ўладальніка.

Апісваюцца ў хроніцы падзеі да 1506 года, у тым ліку Грунвальдская бітва. Прычым на добрай беларускай гутарковай мове і з пазіцый патрыёта Вялікага Княства Літоўскага. Напрыклад, там сцвярджаецца, што пад Грунвальдам Тэўтонскі ордэн быў разгромлены сіламі толькі княства, а палякі «і шаблі не вымалі», распавядаецца, як жыхары Вільні не хацелі прымаць «лацінскую веру», і што Вітаўт, як і Ягайла, спачатку быў праваслаўным. І, зразумела, непрадузятаму чытачу адразу зразумела, што пад тэрмінам «Літва» трэба разумець «Беларусь». Адразу пайшлі чуткі, што «хроніка» фальсіфікаваная Тэадорам Нарбутам - ён выдатна валодаў беларускай мовай, займаўся літаратурнымі перакладамі. Да таго ж рукапіс таямнічым чынам знікла адразу пасля апублікавання. Рукапіс хронікі знаходзілася ў сядзібным доме ў Шаўрах яшчэ ў 1851 годзе і толькі вопіс 1864 года зафіксавала яе адсутнасць.

Але сённяшнія даследчыкі сыходзяцца ўсё ж на тым, што рукапіс сапраўдны і напісаны ў сярэдзіне XVI стагоддзя.

У 1838 годзе Нарбут, апісваючы хроніку, адзначыў, што на абароце апошняга ліста почыркам XVII ст. было напісана: «Хроніка літоўская з рускай мовы перакладзеная на польскую», хоць у рэчаіснасці рукапіс быў не перакладзены, а толькі запісаная лацінкай у польскай транскрыпцыі.

Паўстанне 1863 года дадало сібірскай катарзе і спасылцы вялікая колькасць шляхты з літвінаў.

З сям'і Нарбута непасрэдна ў паўстанні ўдзельнічалі сыны Людвік і Баляслаў, і дачка Тэадора.

Старога бацьку за «дрэннае» выхаванне сыноў і дочкі ўзялі ў Вільню, дзе суд прысудзіў яго да спасылцы ў Сібір, але прысуд не змаглі выканаць з-за дрэннага самаадчування асуджанага. 26 лістапада 1864 года ён памёр. Пахавалі яго не на радзіме ў Шаўрах, а ў недалёкай Начы, на могілках каля касцёла.

Жонку ягоную, Крысціну Нарбут, асудзілі да высылкі ў Пензенскую губерню, адкуль яна вярнулася на радзіму праз 20 гадоў. Ёй было 84 гады.

Яна памерла ў 1899 годзе і пахавана ў Шаўрах побач з сынам Баляславам. Самы малодшы сын Нарбутаў, Станіслаў, нараджэння 1853 года, працаваў лекарам у Браславе, там ён пахаваны.

Стаіць каля агароджы ціхіх вясковых могілак памятны валун з надпісам «Нарбутам - удзельнікам паўстання 1863 года. Нашчадакі». Пастаўлены гэты памятны камень у 1989 годзе. А раней яго не было.

Працы Тэадора Нарбута спрыялі папулярызацыі гістарычных ведаў у Літве, пашырэнню даследаванняў у галіне нумізматыкі, гістарычнай геаграфіі, гісторыі культуры. Яго дзейнасць аказала ўплыў на развіццё літоўскай культуры і культуры Літвы, фарміраванне літоўскай нацыянальнай самасвядомасці і нацыянальна-вызваленчы рух.

Імя Нарбута носіць вуліца ў Вільні.