artemjev_gylym_kz_2011

(кейіннен екінші Бэкон – Френсис Бэкон еңбегінде бұл тақырып пұтқа табынушылар теориясында жаңаша аталатын болды).

Роджердің пікірінше, адамның надан болуының төрт себебі бар:

1.Күмәнді беделге сенім арту.

2.Әдет, дағды.

3.Әбес ақымақтық.

4.Бәрін білетін кейіп танытатын надандық.

Адамдар арасынан Бэкон Аристотельді ғана кемеліне келген адам санайтын. Бірақ шындық – уақыттың еншісі. Р.Бэконның сендіруі бойынша, шындық – уақыттың жемісі, ал ғылым – біреудің немесе екеудің емес, тұтас адамзаттың туындысы. Білімге жеткізетін екі жол бар: дәлелдеу және тәжірибе. Дәлелдер қорытынды бергенмен, күмәннан арылтпайды. Сондықтан шындықты тәжірибе жолдарынан іздеу керек. Танымның ең жақсы және қауіпсіз жолы – тәжірибе. Тәжірибелік ғылымның пайда болуына белгілі бір дәрежеде Альберт Великий, Целек Витело, Теодорик Фрайбургский де еңбек сіңірді.

Компасты қытайлар VI ғасырда-ақ ойлап тапқанмен, магниттің қасиеттері әлі толық зерттелмеген-ді. Бұл іске Пьер де Марикур өз үлесін қосты, оның ойынша, компастың тілі, бұрынғылар ойлағандай, Поляр жұлдызына емес, Жер полюсіне қарай бұрылады.

Орта ғасырлардың аяғына қарай тауар өткізудің жаңа нарықтарын іздестіруге байланысты туған географиялық зерттеулер қарқынды дами бастады. Бұл астрономиялық зерттеулердің өркендеуіне, навигациялық аспаптардың әзірленуіне, механиканың дамуына оң ықпал етті.

Алхимия, магия, оккультизм, астрология, каббала деген терминдер баршаға таныс, бірақ көпшілік адамдар оларды ортағасырлық жалған ғылымқұбылыстарыдепқабылдайды.АлайдаОртағасырлардатабиғат құпияларын іздестірудің осы формаларынан өтпесе, осы заманғы ғылым қазір болар ма еді? Мүмкін, болмас еді. Алғашқы қауымдық қоғамда-ақ пайда болған магия Орта ғасырларда шығар шыңына жетіп, Жаңа заманда өше бастағанмен, құрып кетпей, біздің заманымызға да келіп жетті. «Магия» сөзі грек тілінен аударғанда, «ғажайыптық, сиқырлық, дуалаушылық» дегенді білдіреді. Магия құпия ілімбілімдері, қасиеттері бар адамның дүниеге, аламдарға, рухтарға қалаған бағытта ерекше, табиғаттан тыс әсер етуі деп жорамалданады. Мысалы, құрғақшылық болып тұрған жазда жаңбыр шақыру ғұрпы адамдардың өнім алудағы шаруашылық мұқтаждықтарын қанағаттандыруға арналған. Адамға бүлдіргі жасау (қара магия) –

71

адамды құртуға немесе оның ерік-жігерін әлсіретуге бағытталады. Магияның білгір маманы Дж.Фрезердің ойынша, магиялық ғұрыптар – табиғаттың бір-біріне ұқсас немесе бірінің артынан бірі болып жататын, себепті-салдарлы, бірі-бірімен астасып кеткен әртүрлі құбылыстарын жалған, бұрыс түсіндірудің нәтижесі. Бұл тұрғыда астрология да магияға жақын, өйткені жұлдыздар мен планеталардың орналасуы бойынша жер бетінде болатын болашақ оқиғаларды, бір не - месе басқа мемлекеттердің, адамдардың тағдырларын алдын ала көруге тырысады. Оккультизм (лат. – құпия, жасырын) де жай адамдар жете бермейтін, тек арнаулылар ғана қол жеткізе алатын адамдағы және ғарыштағы жасырын күштерді тани білетін магия мен астрологияға тым жақын. Оккультизм негізінде әлем – рухтанған, бойындағының бәрі өзара байланысқан әлдебір тірі организм деген сенім жатыр. Сөйтіп, барлық осы ілімдерде адамның жасырын әлеуеті, оның табиғат құпияларын тану және оған қалаған бағытта әсер ете алу қабілеті танылады.

Қазіргі замандағы химия ғылымының қалыптасуы мен дамуындағы алхимияның рөлін асыра бағалау мүмкін емес. Ортағасырлық алхимиктер қорғасынды алтынға айналдыра алмағанмен, тәжірибе жасау жолымен көптеген заттардың қасиеттері зерттелді, ғаламат зор эмпириялық материал жинақталды.

Сонымен, ақырында, каббала (ертедегі еврейлер тілінде – аңыз, хикая) туралы да бірер сөз айтқанымыз дұрыс болар. Бұл мистикалық ілім дүние-әлем негізінде 10 саннан және ертедегі еврейлер әліпбиінің 22 әрпінен тұратын 32 элемент жатқанына сендіреді. Каббала Құдайды мүлдем сапасы жоқ және белгісіз шексіздік деп түсінеді. Алайда ол барлық заттарға және табиғат денелеріне еніп, олардың мәнін құрайды. Каббалашылар әртүрлі салт-ғұрыптар, дұғалар және ерік-жігерді іштей ширықтыру арқылы, сандар мен ертедегі еврей әліпбиінің әріптерімен әртүрлі айла-шарғылар жасау көмегімен ғажап ғарыштық үдерістерге әсер етуге болатынына сенеді. Сөйтіп, жоғарыда аталған ілімдердің барлығы жаңа еуропалық ғылымның тууы мен дамуына себепші болған заңды кезеңдер болды деген қорытынды жасауға болады. Өкінішке қарай, сословиелік-заңдық тәуелділік, шығармашылық үшін еркіндіктің болмауы, таусылмас діни қақтығыстар сол кезеңдегі ғылымның дамуына айтарлықтай кедергі келтірді.

Алайда шын мәніндегі философиялық ізденістер саласында түбегейлі өзгерістер болды. Олар рухани ахуалдың түпкілікті өзгерістеріне байланысты еді. Өзгеше ғажап құбылыс орын алды:

72

адам өзінің ішкі жан-дүниесінде рухты және өзінің бірбүтін Құдаймен байланысын тапты. Ол рухты зерттеп білуге байланысты сенімдегі философияның жаңа түрінің пайда болуына жеткізді. Бұл философия діни дүниетаныммен тығыз байланысты еді, екінші жағынан, адамның тағдыры, қоғам мәселелері және мемлекет оның өзекті мәселелері болды.

Міне, оның бірнеше мысалы төмендегілер:

Егер ертедегі гректер: «Құдайлар көп пе, әлде ол жалғыз ба?» – деп өздеріне сұрақ қойса, ал енді қазір Құдайдың жалғыздығы үзілдікесілді расталады, яғни монотеизм (бірқұдайлық) негіздері салынады.

Креационизм (лат. – creatura – шығармашылық, туынды) «ежел - ден бар материяның» ажырап шығуы және Құдайдың шығармашылық қуаты нәтижесінде дүниенің жоқтан пайда болуының мойындалуы.

Антропоцентризм (грекше antropos – адам, centrum – лат. –

орталық). Антикалық философияда егер Әлем – макроғарыш болса, онда адам – микроғарыш. Адам қаншалықты жоғары қойылса да, ол макроғарыш шектерінен асып шыға алмайды. Енді адамның орталық, ештеңемен салыстырылмайтын рөлі орнығады, өйткені оны Өзіне ұқсатып Құдай жаратқан, оның міндеті – жаратылған Әлемнің билеушісі болу. Бұл оған ерекше жауапкершілік жүктейді: ол қашанда жанының тазалығын сақтауға тиіс.

Адамның Құдай Еркіне бағынуы. Егер ертедегі гректер Таби-

ғаттың (фюзистің) мәңгілік заңдарын мойындаса, ал оларға адамдар ғана емес, Құдайлар да бағынуға тиіс болса, енді адамдар тек Құдайдан түскен заңдарға бағынуға тиіс. Құдай Еркіне бағынбаудан асқан күнә жоқ.

Рухани сенімнің пайда болуы. Егер ертедегі гректер сенімді сезімдік таныммен байланыстырса, ол қашанда алдамшы, сол себепті олар ақылмен тануға көп көңіл бөлетін, ал қазір ғылымның рөлін шектеу орын алған, өйткені оның ар жағында Құдай берген ашылуға (аянға) сену тұр. Адамның рухани мәні ғана танылады. Егер ертедегі адамдар адамды тән және жан деп ұқса, ал қазір адам үшінші бір өлшем иеленіп, тән – жан – рухқа айналады.

Сүйіспеншілік – адамға Құдай берген сый. Ертеде тіпті

«платондықсүйіспеншілік»негізіндеЭрос–сезімдік,тәндікжыныстық махаббат жатты. Ал енді Эростың орнына агапэ – Құдайдың сыйға тартатын риясыз рухани сүйіспеншілігі пайда болады.

Адамзат тарихының жаңа мағынасы. Ертедегі гректер адам-

зат тарихын кезең-кезеңмен оттан пайда болатын, қайтадан туу үшін әлемдік өртте құритын Ғалам тарихымен байланысты деп есептеген.

73

Тарихтың жаңа философиясы өзінің ақырына – Құдай сотына және Құдай патшалығының орнауына келе жатқан әлемдік тарихтың кері айналмайтындығына сендіреді.

Әлемге деген жаңа көзқарастың қалыптасуына неоплатонизм өкілдері (Плотин, Ямвлих, Прокл) өз үлестерін қосты. Олар алдарына әлем идеяларының үлгілері бойынша материядан табиғат денесін «құрастырған», идеялар мен заттар әлемі бір-бірімен грек мифологиясының Құдай-ұстасы Демиургтің көмегімен байланысқан Платон философиясының осал жерлерін бекітуді мақсат етіп қойды. Эманация (emanation – лат. – ағу, кемерінен асу, тасу) ұстанымын енгізе отырып, олар платонизм ұстанымын күшейтіп, бір мезгілде оны христиандықпен жақындастыра алды. Иерархияланған Әлемнің шыңына жеткен «Бірбүтін» өзінің жан-жақты жетілгендігі мен толыққандығына орай, кемерінен аса бастағаны себепті Әлемдік Ақылды (грекше nous – ақыл), ал ол, өз кезегінде, Әлемдік Жанды (грекше psyche – жан) тудырды. Асып-тасып бара жатқан соңғы Ай астындағы Әлемімізде заттарға мағына, құндылық пен әсемдік бере отырып, Өмірді дүниеге әкеледі. Содан кейін христиан шіркеуінің әкелеріне Бірбүтінді енді Әлемді жаратушы Құдай деп ұғыну қиын болған жоқ.

2.2. Патристика. А.Августиннің философиясы

Орта ғасырлардың христиандық философиясын екі кезеңге:

патристикаға және схоластикаға бөлу қалыптасқан.

Алғашқы кезеңде христиан ілімінің негізгі қағидаларының шынайылығын философиялық деңгейде негіздеуге тырысқан «христиан шіркеуінің әкелері» (pater – лат. – әке) әрекет еткен. Патристикада Құдай идеясы, бір жағынан, даусыз игілік, әділеттілік, құдіреттілік деп қаралса, екінші жағынан, оны танып білудің мүмкін еместігіне сендіру орын алады, өйткені ол осы болмыстан тыс тұр. Бұл әлем жаратылған, сол себепті ол өзінің Жаратушысынан жоғары бола алмайды. Бойын тәкаппарлық билеген антикалық адам осылай орнына қойылады.

Патристиканың терең тамырлары мистикаға кетеді. Әлемді «ештеңеден» (лат. – ex nigilo) жарату туралы христиандық идея, Құдайдың үштігі және басқалары үйреншікті сананың түсініктері шектерінен ғана емес, теориялық ойлау шектерінен де шығып кетеді.

Патристиканың жарқын да ірі өкілі, кейіннен католиктер шіркеуі «Ізгілікті» деп атап кеткен Аврелий Августин (354-430) болды. Оның

74

негізгі еңбектері: «Тәубаға келу», «Академиктерге қарсы», «Құдай қаласы туралы» және басқалары.

Августинніңфилософиялықкөзқарастарыалдыменманихейшіліктің ықпалымен қалыптасты, бірақ одан көңілі қалған ол академиктердің, яғни платондықтардың күмәншілдігіне (скептицизм) бет бұрды. Алайда Амвросий Медиаланскиймен (340-397) – өзіне ықпалы көп болған Милан епископымен танысқаннан кейін және неоплатондықтардың еңбектерін оқыған соң, Августин 387 жылы біртіндеп христиандыққа келді. Бірақ ол христиандықты қабылдап қана қойған жоқ, сонымен қатар ол ілімді белсенді таратушы және сенім үшін күрескер де болды. Кейіннен оның «дінбұзарлардың тоқпағы» деп аталып кетуі кездейсоқ болмаса керек.

Оның философиясында Сенім мәселесі және оның адам ақылымен үйлесім табуы басты орын алады. Сол себепті ол Тертулианның: «Сенемін, өйткені бұл ақылға сыймайды», – деген қағидасын теріске шығарып, оны: «Түсіну үшін сенемін», – дегенге, содан кейін: «Сену үшін түсінемін», – дегенге ауыстырған.

Августиннің ойынша, адам өзінің ой-толғаныстарында күмәндануға жол бере алмайды. «Шынайы дін туралы» деген еңбегінде ол: «Күмәнданатынын санамен түйсінетін адам оны (өзінің күмәнін) әлдебір шындық деп түсінеді», – деп жазды. Бірақ ол кезде Құдай ғана (одан басқа ешкім де емес!) «біздің нұрлануымыздың Әкесі» бола алатынын естен шығармау керек. Адам Құдай идеяларын енжар қабылдауға ғана қабілетті, ал нағыз шындықтарды танып білу – бұл Құдай еркімен нұрланудың жүзеге асуы.

Августин Құдай болмысының үш дәлелін келтіреді. Біріншісі – бізді қоршаған әлемнің мүлтіксіздігі. Оның алуан түрлілігі мен өзгермелілігіне қарамастан, бұл жерде белгілі бір логика, тәртіп, үйлесім орын алады, өйткені әлем – Жаратушыға сілтеме жасайтындай бейберекетсіздік емес.

Екіншісі – «consensus gentium» (лат. – ізгілікті келісім): барлық адамдар алдын ала келіспестен-ақ өзінің жан-жүрегінен Құдайды табады.

Үшіншісі – Игіліктің Жоғарғы Игілікті, демек, Құдайды көрсете-

тін әртүрлі баспалдақтары бар.

Құдайдың үштігін қарастыра келе, Августин Ол жаратқан Әлемнің: бірлік, форма және тәртіп деген үш жағы бар деп санайды. Адам бойынан біз де ақыл, таным және сүйіспеншілік табамыз.

Адам мәселесін қарастыра келе, Августин оны философиядағы маңызды мәселе санайды. Ол кезде бәрінен бұрын өзінің ішкі әлемін

75

барлық қарама-қайшылықтарымен қоса ашып көрсете отырып, барынша нақтылыққа қол жеткізеді. «Мен өзім үшін үлкен мәселеге айналдым, – дейді ойшыл. – Өзімнің бойымда бардың барлығын бірдей қамти алмаймын». Адамның ішкі қарама-қайшылығы, оның пікірінше, еріктің қисықтығынан келіп шығады. Адамның ақылы білгенмен, еркі таңдайды, яғни соңғы шешімді қабылдайтын сол екен. Бұл жерде біз адам жамандықты білмегендіктен істейді деп санайтын Сократпен салыстырғанда, ойшылдың түбегейлі жаңашылдығын көреміз. Августин бойынша, адам бұның жаман екенін біледі, бірақ оны соған тартып тұрғандықтан да, сол жамандықты істейді. Бұның себебін ол алғашқы күнәдан, адамның менмендігінен көреді.

Таным мәселелерін А.Августин келесідей жолмен шешеді: таным сезінуден басталады. Адамды қоршаған дүние біздің сезімдерімізге әсер етеді, ал жанымыз оларды белгілі бір тәртіпке келтіреді. Алайда тәннің сезімдік әлемі өне бойы өзгерісте болса, ал ол кезде ой тұрақты болады. Заттарды көру үшін, Күннің жарығы қажет. Соған ұқсас, шындыққа жету үшін, ерекше жарық – Құдай идеясы қажет. Онда үш бастау бар: 1. Заттардың бар болуы. 2. Олардың адамға ашықтығы.

3. Танымдылық.

А.Августиннің ойы бойынша, Құдай – шындық, олар бір-біріне ұқсас, парапар. Сонымен бірге олар әртүрлі. Шындық – Құдайдың ойы. Бұл жерде Платонның «Идеялар әлемі» ойға оралады. Алайда августиндік түсініктің Платон түсінігінен айырмашылығы – ол

Құдайдың Әлемді жаратудың алдындағы ойы.

А.Августиннің әлеуметтік-саяси идеяларын оның «жердегі және аспандағы қалалар» туралы ілімінен көруге болады. «Жердегі қалаларда» адамдар байлыққа, құрмет-қошеметтерге, атаққа ұмтылады. Бұл жерде махаббат (cupiditas – лат. – құмарлық) болса, ал «аспандағы қалаларда» риясыз сыйлайтын махаббат – charitas (лат. – риясыз сый) бар. Жердегі қалада адамдар өздерін әлемнің билеушісі ретінде сезінсе, ал аспандағы қаланың адамдары бәрін өздерімен бірге алып жүретін дәруіштер іспетті. Мемлекет зорлық-зомбылықпен, қарақшылардың топтарымен күресе отырып, адамдардың бірлесе өмір сүруін ұйымдастыру үшін құрылады. Бірақ, егер қоғамда әділеттілікке қиянат жасалса, тәртіпсіздікке жол ашылса, онда мемлекеттің өзі қарақшылардың үлкен бір тобына айналады.

Августин мемлекет пен шіркеуді бір-бірлеріне қарсы қойды. Егер мемлекет, оның пікірінше, күнәлардың патшалығы болса және өзін ғана сүюге негізделсе, ал шіркеу – ол Құдайға шын берілген сүйіспеншілік, ол Құдай патшалығының жердегі өкілі.

76

Дәл осы идеялары арқылы сенімдегі философиясын жүргізе, адамгершілік құндылықтарды уағыздай отырып, А.Августин адамгершілік және этикалық бағдарларды көрсетіп, замандастарына және барлық келесі философияларға орасан зор ықпал етті. Адамның құндылығы оның басқа адамдарға деген махаббатының дәрежесімен айқындалады. Ойшылдың сөзімен айтқанда, адамды сүй, сол кезде қалағаныңның бәрін істе. Өз атымыздан қосарымыз: сүйетін адам жамандыққа бармайды, ол тек әлемдегі жақсылықтың және әсемдіктің санын арттырады.

2.3. Схоластика кезеңі. Номинализм мен реализмнің күресі. Аквинскийдің шығармашылығы

Патристика христиандық діннің негізгі қағидаларын жүйелеуді жүзеге асыра келе, XI ғасырға қарай келесі кезеңге – ортағасырлық схоластикаға (scholastic – лат. – мектеп, ілімдік) жол ашты. Патристиканың мистикалық мәселелері енді дінді зерттеушілерді қанағаттандырмайтын болды, сол себепті жаңа қағида: «credo ut intelligam» – «түсіну үшін сенемін» деген ұстаным енгізілді. Құдайға сену даусыз және басым тұрғанмен, дегенмен енді екінші орынға білімдер қойылатын болды. Оның негізгі мақсаты – діни аяндардың түсініктерін ашып көрсету, бір-бірімен қарама-қайшы келмейтіндей үйлесімдікте ұштастыру. Соған орай XI-XII ғасырларда универсалиялар (жалпы ұғымдар) мәселесі пайда болып, кең пікірталастар жүре бастады, нәтижесінде, екі негізгі ағым: реализм (realis – лат. – шын, нақты) және номинализм (nominis – лат. – заттың атауы) туды.

Схоластиканың барынша жетіліп, дамуы – университеттерде кең пікірталастар орын алып, солардың барысында Платон идеялары жеңіліс тауып, аристотелизм жеңісін тойлайтын XIII-XIV ғасырларға келіп тіреледі.

XIV ғасырдың соңында сенім мен білімдердің үйлесімсіздігі, бірбіріне сәйкессіздігі байқала бастайды. Соған байланысты енді «екі шындық» – сенім шындығы мен білім шындығы туралы ілім кең таралады.

Схоластика атаулы – өз дамуының барлық кезеңдерінде өткен ғасырлардың рухани мұраларын зерттеп білу негізінде нақты өмірден қол үзген абстракциялық метафизикалық ой-пікірлер болып шықты. Сондықтан да кейіннен тәжірибе арқылы жинақталған білімдер пайда бола бастаған кезде, схоластика өзінің бұрынғы бедел-абыро-

77

йынан тез-ақ айырылып қалды. Бүгінгі күні схоластика деген термин мән-мағынасыз жалаң теориялау деп түсінілетін болды. Алайда универсалияларға оралайық.

Универсалиялар мәселесі схоластикаға «римдіктердің соңғысы және схоластардың алғашқысы» деген атқа ие болған Северин Боэций арқылы (480-524 жж. шамасы) енді. Грек философы-неоплатонигі, Плотиннің шәкірті Порфирийді түсіндіре отырып, ол үш қиындыққа тап болды:

1.Универсалиялар, яғни туу және түрлер: жан-жануарлар, адамдар өмір сүре ме әлде өмір сүрмей ме?

2.Олар қаншалықты дәрежеде тәннен тұрады?

3.Егер олар тәннен тұратын болса, онда сезімдікпен біртұтас па? Бұл сұрақтарды Порфирий қойғанмен, олардың жауабын Боэций берді.

Аталған сұрақтың шешімінде үш ағым пайда болды. Номиналистер жалпы ұғымдардың нақты болмысын мойындама-

ды. Нақты өмірде тек жекелеген заттар болады, ал жалпы ұғымдар (универсалиялар) – заттардаң атауы, біздің аузымыздан шығатын дыбыстар ғана. Ерте схоластика номинализмінің ірі өкілі, француз философы және теологы Иоанн Росцеллин (1050-1120 жж. шамасы) болды. Ансельм Кентерберийскийдің және басқа схоластардың оған қарсы шығуы номинализм мен реализм төңірегіндегі айтыс-тартыстың ұзақ жылдарға созылуына себеп болды.

Реалистер жалпы ұғымдардың заттарға дейінгі нақты өмір сүруін және олардың адам санасына тәуелсіз екенін мойындаған-ды. XI ғасырда «шектен шыққан» деп аталатын реализм дами бастады. Ол И.Росцеллиннің номинализміне ғана қарсылас ретінде пайда болған жоқ, бәрінен бұрын ол «алғашқы субстанция» сияқты универсалиялар заттарда олардың мәні ретінде болады деп сендіретін, Шамподан шыққан шәкірті Гильомның (1070-1121) қағидасына да қарсы шықты. Философ және математик Аделард Батский (1080-1150) өз ілімін номинализммен күрес және реализм идеялары аясында дамытты. Бірақ шіркеу үшін ең орнықты және қабылдауға тұрарлық деп, Альберт Великийдің және оның шәкірті Фома Аквинскийдің реализмін айтуға болады.

Концептуализм (concept – лат. – ұғым) жалпы ұғымдар нақты өмір сүре алмағанмен, олар тек атаулар ғана емес, заттардың жалпы нақты қасиеттерін білдіреді деп санай отырып, жоғарыда аталған бағыттардың біржақтылығын жоюға әрекет етеді. Концептуализмнің

78

теориялық негіздемесі француз философы, теолог және ақын Пьер Абелярдың (1079-1142) «Диалектикасында» көрініс тапқан.

Алайда схоластиканың жарқын өкілдерінің бірі, католик шіркеуі 1323 ж. әулиелер санатына қосқан және «періште дәрігер» атанған Фома Аквинский (1225-1274) болып табылады. Ол Ортағасыр танымының жалпылама қағидасын әзірледі. Ойшылдың негізгі ең-

бегі – «Теология жинағы».

Ф.Аквинскийдің Құдай болмысын дәлелдеумен аты шықты. Ол

дәлелдеулер – бесеу:

Қозғалыс арқылы. Сірә, ешкім де әлемде қозғалыс болып жататынына күмәнданбаса керек. Мысалы, оттың жануы – ағаштың әлеуетті жылуының нақты жылуға айналуы. Бірақ бірде-бір зат бір мезгілдегі қатынаста әлеуетті, әрі нақты бола алмайды. Олай болса, ештеңе де бір мезгілде қозғалтқыш және қозғалушы бола алмайды. Демек, қажеттілік туған кез келген қозғалыс қозғалтқышты қажет етеді, ол, өз кезегінде, екіншісін қажет етеді, сөйтіп, шексіз созыла береді. Бірақ біз енді өзіміз тоқтауға және өздігінен қозғала алмайтын, бірақ басқаларының барлығын қозғалта алатын күшті мойындауға тиіспіз. Ол – Құдай.

Себеп арқылы. Әлемде себепсіз құбылыстар жоқ. Себеп келесі өзгерістерге себеп болатын салдарды туғызады, өйткені ешкім де өзінөзі тудырған затты көрген емес. Солай десек, зат бұл дүниеде өзінің алдында пайда болар еді. Ол ақылға сыймайды. Демек, бұл әлемнің басты себебін – Құдайды мойындау керек.

Мүмкіндік және қажеттілік арқылы. Бұл әлемде осы дүниеге келген, бірақ келмеуі де мүмкін болған заттар бар. Олар бүгін – бар, ал ертең – жоқ. Олардың болмысы мәңгілік емес. Демек, әлемдегі заттардың барлығы күндердің күнінде жоқ болуы мүмкін. Бірақ олай болып жатқан жоқ, бұл бар болуы мүмкін нәрсенің артында қажетті нәрсе бар екенін көрсетеді. Ал ол – Құдай.

Игіліктің сатылығы арқылы. Дүниеде бар заттардың барлығының да кемелдікке жету дәрежелері әртүрлі: біреулер әдемірек, екіншілері оншалықты әдемі емес. Заттарды тек салыстыра қарау арқылы біз оларды бағалаймыз. Ал бұл Игіліктің, Әсемдіктің, Жақсылықтың, Шындықтың жоғарғы үлгісін қажет етеді. Ол – Құдай.

Мақсатқа сай болушылық арқылы. Ақыл иеленуші адам ғана мақсат көздеген іс-әрекеттерге ұмтылмайды. Дүниедегі әрбір заттың болмысының пайдаланылатын өз орны бар. Бұл жағдай садақтан атылған жебені еске түсіреді. Бірақ садақтан жебе атқан садақшыны

79

ұмытуға болмайды. Егер осылай болса, онда әлемдегі мақсатқа сай болушылық Құдайды мойындауды талап етеді.

Ф.Аквинский шығармашылығындағы болмыс мәселелерінің түптамырлары Аристотельдің «әлеует» және «әрекет» ұғымынан келіп шығады. Әлеует (мүмкіндік) өмірде бар, бірақ болмауы да мүмкін заттарды көрсетеді. Олар орнықсыз, әртүрлі өзгерістерге бейім, аяқталмаған, жетілмеген. «Таза әлеует» – бұл материя, ең бір болмашы болмыс. Ол өзгерістерге ұшырайды, сыртқы өзгерістерді қабылдайды. Әрекетболмыстағыіскеасушылықты,аяқталушылықты,жетілгендікті көрсетеді. Әрекет – ол соның нәтижесінде заттар өз болмысын иелене алатын форма. Дара өзектілік – кез келген форманың бастауы болып табылатын Құдай. Демек, Құдай – шынайы болмыс, ал Әлем – болмысқа қатыстыны иеленуші. Құдайда ғана болмыс пен мән бірбіріне сай келіп, олардың кемеліне келгендігін көрсетеді. Дүниеде бар заттарға келсек, олар кемеліне келмеген, олардың өмір сүруі және мәні ешқашан бір-бірлеріне толық сай келмейді. Олардың бұл дүниеге келуі де, келмеуі де мүмкін. Олай болса, бұл әлем мүмкіндіктер мен кездейсоқтықтар нәтижесінде пайда болған деп айта аламыз.

Ал, шындығында, схоластика данагөйінің көріпкелдігі туралы бірлесе, жақсылап ойланып көрейікші. Біз бұл дүниеге қалай келдік? Темірдей қатаң қажеттілік болғандықтан ба? Жоқ, әрине. Егер біздің ата-аналарымыз кездейсоқ кездеспесе және бір-бірлерін сүйіп қалмаса, бұл кітапты басқа студенттер қолдарына ұстар ма еді? Әлбетте, кітаптың да басқа болуы мүмкін ғой. Сөйтіп, біздің бұл дүниеге келуіміз де, келмеуіміз де мүмкін еді. Бірақ біз осы дүниеге келдік және баға жетпес сый – өмірге ие болдық. Біздің осы әлемнің шексіз сұлулығын көретін және солардың рақатына бататын мүмкіндігіміз бар, біз ішкі мүмкіндіктерімізді ашып көрсетуге және іске асыруға ұмтыламыз. Бұдан асқан бағалы не бар? Біздің күнделікті күйбеңіміз, бірдеңелердің жетіспеуі бірегей болмыс аясында тым күлкілі көрінеді.

Қазіргі заманғы ғылым да ойшылдың даналық көріпкелдігін растайды. Қазіргі заман көзқарасы тұрғысынан алғанда, Әлемнің орасан үлкен мүмкіндіктері (әлеуеті) бар, ал олардың азғантай үлесі ғана болмыста кездейсоқ өзекті болып шығады. Әлеует – өзектіліктің толқыны, ал қандай толқынның болмыс жағалауына келіп ұратыны кездейсоқтықтарға байланысты.

Алайда Ф.Аквинскийге оралайық.

Адам сана мен ақыл-ой иесі болғандықтан, ол заттардың мәнмағынасын, олардың не үшін пайдаланылатынын танып біле алады.

80