69

человек,Израиль приобрел весьСинайскийполуостров, Голанскиевысоты ивзял под контроль Иудею и Самарию. Весь Иерусалим принадлежал Израилю.

Четвертая война 1969-1970 гг. ("война на истощение")

Была начата Египтом с целью возвращения Синайского полуострова, захваченного Израилем в ходе Шестидневной войны в 1967 года. Имели место артиллерийские перестрелки, рейды через Суэцкий канал, воздушные бои. Война велась с переменным успехом и после дипломатического вмешательства США была закончена. В 1970 году было подписано соглашения о прекращении огня без территориальных изменений у сторон конфликта.

Пятая война 1973 года ("война Судного дня")

6 октября, в Судный день, самый святой день еврейского календаря, Египет напал на Синай, а Сирия – на Голанские высоты. Успешное наступление арабов в первые дни сменилось отступлением их к концу недели. Несмотря на значительные потери, нападение египетской и сирийской армий было успешно отражено ЦАХАЛем, после чего войска вернулись на прежние позиции.

После этого при посредничестве СССР и США 23 октября было достигнуто соглашение о прекращении огня как на синайском, так и на сирийском фронте. В ходе войны погибло более 8,5 тысячи арабов и более 2,8 тысячи израильтян.

Вянваре 1974года израильские войска покинулизападныйберег Суэцкогоканала иЭль-Кунейтру, сохранив, однако, контроль над Голанскими высотами. В марте 1979 года вступил в силу египетскоизраильский мирный договор, заключенный при посредничестве президента США Джимми Картера президентом Египта Анваром Садатом и премьер-министром Израиля Менахемом Бегином. Израиль ушел с Синая, сохранив под своим контролем лишь сектор Газа.

Шестая (ливанская) война 1982 года под кодовым названием "Мир для Галилеи"

Израиль ставил задачей уничтожение террористов из ООП: базировавшиеся в Южном Ливане террористы ООП постоянно обстреливали Галилею. Поводом послужило убийство 3 июня палестинскими террористами израильского посла в Лондоне [1].

Наступление началось 5 июня, в 15-ю годовщину Шестидневной войны. Израильские войска нанесли поражение сирийской армии, палестинским формированиям и их ливанским союзникам, захватили города Тир и Сидон, а также вошли в столицу страны Бейрут. Во время этой войны погибли 600 израильских солдат, но поставленная Израилем цель — уничтожение ООП — не была достигнута. После захвата израильтянами Бейрута президентом Ливана был избран израильский ставленник ливанский христианин Башир Жмайель. Он обещал подписать после вступления в должность мирный договор с Израилем, но вскоре был убит просирийскими исламскими террористами. Его сторонники с разрешения израильского командования вошли в лагеря палестинских беженцев Сабра и Шатила — якобыдлятого,чтобыуничтожитьтеррористовООП,устроилитамрезню,убивоколотысячичеловек. Боевиков среди них было ничтожное количество.

В1985 году Израиль вывел войска с большей части территории Ливана, кроме буферной зоны, которая оставалась под израильским контролем до 2000 года.

В1993 году в Осло было достигнуто соглашение о взаимном признании ООП и Израиля как партнеров по переговорам. Руководство ООП официально объявило о своем отказе от терроризма. В том же году состоялась встреча лидера ООП Ясира Арафата с израильским премьер-министром Ицхаком Рабином.

В1994 году было заключено соглашение о первой фазе установления самоуправления на части палестинских территорий. В 1995 году в Осло подписано очередное соглашение о принципах самоуправления в секторе Газа и на Западном берегу реки Иордан и о выводе израильских войск из нескольких палестинских городов.

В1999 году на территории Западного берега реки Иордан и в секторе Газа была создана Палестинская национальная автономия, над частью которой палестинцы получили полный контроль. На этой части был сформирован вооруженный корпус палестинской полиции и палестинская администрация.

С целью решения арабо-израильского вопроса в последние годы созывалось немало международных конференций: Мадридская конференция в 1991 году, конференция в Осло (1993),

Дэвиде (2000), принятие "квартетом международных посредников" (США, ЕС,

ООН, Россия) плана "Дорожная карта" в апреле 2003 года [2].

В2006 году Лига арабских государств (ЛАГ) выдвинула свой план решения ближневосточного конфликта: признание арабскими государствами права Израиля на существование, отказ от насильственных акций с обеих сторон, признание палестинской стороной всех предыдущих соглашений, отвод израильских войск к границам 1967 года и возвращение палестинских беженцев. Однако урегулирование конфликта с мертвой точки не сдвинулось.

В2005 году в результате плана премьер-министра Ариэля Шарона по одностороннему размежеванию, Израиль вывел из Сектора Газа войска и уничтожил все еврейские поселения. Также

91

были разрушены 4 поселения в северной части Самарии [3]. В результате вооруженного переворота, власть внутри зоны была захвачена у ФАТХ радикальным палестинским движением ХАМАС.

Заключение

На сегодняшний день данный конфликт все еще не разрешен.За последние десятилетия было предложено несколько десятков полномасштабных рецептов мирного урегулирования этого конфликта. Свои планы создавали ООН, США, СССР (позже Россия), Великобритания, Германия, Европейский Союз, Израиль, Саудовская Аравия, Сирия, Египет, Иордания и еще несколько государств. Все ныне действующие проекты такого рода основаны на концепции, которую достаточно кратко сформулировал экс-президент США Джордж Буш в 2002 году: «два соседних государства, живущих в мире и безопасности». Однако эта логичная схема – основанная на резолюции 181 Генеральной Ассамблеи ООН, принятой еще в 1947 году – так до сих пор и не стала реальностью.

Хорошо известен ныне общепринятый рецепт урегулирования конфликта. Вкратце его составляющие таковы: Израиль возвращает оккупированные арабские территории; арабские государства признают Израиль и отказываются от планов его уничтожения; Палестинская автономия превращается в полноценное государство. Этот рецепт возник в результате продолжительных и напряженныхпереговоров.СШАпринималивнихактивнейшее участиепримерносначала50-хгодов, а в 60 -е Вашингтон стал одним из ключевых игроков на этом поле. Со времен администрации президента Ричарда Никсона, все претенденты на Белый Дом на стадии предвыборной борьбы предлагали свои планы урегулирования арабо-израильского конфликта. Поначалу этот конфликт воспринимался Вашингтоном как составная часть американо-советского противостояния, а впоследствии - как самостоятельная «горячая точка», представляющая угрозу глобальной безопасности. К примеру, несколько лет назад в США стала популярной точка зрения, согласно которой войну в Ираке будет возможно остановить лишь после умиротворения Израиля и Палестины.

Единственным президентом США, который опубликовал книгу на эту тему, стал лауреат Нобелевской премии мира Джимми Картер. Картера можно считать одним из архитекторов первого прорыва в решении ближневосточной проблемы - в 1978 году при его активном посредничестве президент Египта Анвар Садат и премьер-министр Израиля Менахем Бегин подписали соглашение в Кэмп-Дэвид. Это соглашение, в частности, предусматривало возвращение Египту Синайского полуострова, оккупированного Израилем, и предоставление ограниченной автономии палестинцам. Это был первый полноценный мирный договор между Израилем и арабским государством, который стал серьезным сдвигом в деле мирного урегулирования.

Тем не менее, даже сам заголовок книги Картера вызвал возмущение в Израиле - книга называется «Палестина: Мир, а не апартеид» (Palestine: Peace Not Apartheid). По мнению Джимми Картера, есть два главных препятствия к достижению долгосрочного мира: во-первых, это позиция тех израильтян, которые считают оправданной конфискацию палестинских земель и унижение палестинцев; а вовторых – позиция тех палестинцев, которые поддерживают терроризм. Бывший президент США считает, что подавляющее большинство израильтян и палестинцев - в отличие от своих элит - реально стремятся к миру.

Для того чтобы достичь мира, следует, чтобы Израиль вернулся к своим изначальным границам, которые были определены ООН в 1947 году, все соседи Израиля и он сам эти границы признали, и чтобы палестинцы отказались от террора – пишет в своей книге Джимми Картер.

Список использованных источников и литературы:

1)Рапопорт М.А. Восприятие еврейской иммиграции в Палестину арабской общественностью в 1882-1948 гг. – СанктПетербург, 2013. – 71 с.

2)Интернет ресурс. Дата обращения: 12.01.2019https://www.golos-ameriki.ru/a/a-33-2009-05-13-voa17/646105.html 3)Интернет ресурс. Дата обращения: 12.01.2019https://ria.ru/20081229/158280840.html

92

Ыбышева Д.М.

бакалавр 3 курса кафедры Дальнего Востока факультет востоковедения КазНУ им.Аль-Фараби Научный руководитель:

к.и.н., доцент Балакаева Л.Т.

GREEN PEACE: ЖАСЫЛ ЖҮРЕК

Отходы пластика и мусор вообще - серьезнейшая проблема современного общества. Человечество ежедневно создает тысячи тонн отходов,которые необходимо утилизировать и перерабатывать,чтобы наша планета не превратилась через 50 лет в одну большую свалку.Согласно отчету Guardian, с 1950- х годов было произведено 8,3 млрд. тонн пластика, что эквивалентно весу более 800 000 тонн Эйфелевой башни. И только 9% из них были переработаны.По данным Организации Объединенных Наций, проглатывание пластмассы ежегодно убивает приблизительно 1 млн морских птиц и 100 000 морских животных. Попадая в землю, пластмассы распадаются на мелкие частицы и начинают выбрасывать в окружающую среду вредные химические вещества. Совсем недавно группа австрийских ученых впервые обнаружила фрагменты микропластика в организме человека. Открытие свидетельствует о том, что искусственный материал попадает в пищеварительную систему, провоцируя возникновение различных заболеваний.

По данным директора департамента Управления отходами Министерства энергетики республики Жаны Нурбековой, ежегодно в стране накапливается порядка 1 миллиарда тонн мусора.Миллиард — это с промышленными отходами. ТБО (твёрдые бытовые отходы) — это порядка 5−6 миллионов.Из 5−6 миллионов тонн ТБО в республике утилизируется только 2%.

Уничтожение пластика путем сжигания приводит к выделению вочень вредных, отравляющих веществ, таких как диоксин, что естественно отравляет окружающую среду. Поэтому, на данный момент, единственный способ безвредной, выгодной утилизации пластикового мусора является переработка пластика. Еще одна польза от переработки – это экономия, так как ресурсы многих материалов на земле ограничены, и не могут быть восполнены в сроки сопоставимые со временем существования человеческой цивилизации. При этом вторичное использование многих материалов является намного выгодней, чем их первичная переработка.

Такжеоднаизсерьезныхпроблемсовременногочеловечестваявляется утилизациябумаги.Вмире ежегодно вырубаются сотни тысяч деревьев, в том числе для производства бумаги. После первого использования бумагу выкидывают в мусор. В западных странах активно развивается самый грамотный и результативный метод-переработка вторсырья. Исходя из вышеизложенного актуальность данной темы не вызывает сомнений.

Одна из мировых экономических держав –Япония, имеет большой опыт в утилизации и переработке отходов. Переработке и утилизации мусора уделялось большое внимание, начиная еще со второй половины XIXвека(период Эдо).

СовременнаяЯпонияявляетсяоднимизмировыхлидероввразработкеновых,экологическичистых технологий. В Японии насчитывается около 2000 специализированных предприятий по переработке мусора.На современных предприятиях по переработке отходов все технологические процессы автоматизированны(все шире используются работы). Уборка и переработка мусора в Японии - это и искусство, и наука, и культура одновременно.

В 2000 году был принят базовый закон о переработке и утилизации отходов 3Rreduce,reuse,recycle(сокращение,повторное иcпользование и переработка). После чего,в 2004 году этот закон поддержали страны группы восьми: Франция,Англия,Германия,Италия,Россия,Канада и США и решили продвигать глобально во всех странах мира.

Мусор обязательно делится на сгораемый, несгораемый, перерабатываемый, крупногабаритный. Каждую фракцию, отдельно упакованную, забирают строго в назначенный день и час.Используемые ПЭТ-бутылки, собранные главным образом из домашних хозяйств, сортируются на заводе Kyoei, где в общей сложности 25 процессов.В результате химикаты и другие вещества полностью удаляются из пластика, который затем перерабатывается в высококачественный материал, подходящий для новых бутылок.Невероятно,новЯпониисдетстваучатберечьмусор.Овторичнойпереработкеотходовдаже слагают сказки, где добрым молодцам урок, как из старой вещи сделать новую. В школах, детсадах и на специальных курсах дети учатся жизни в безотходном обществе. Конечно, играючи. Шлак,

93

образующийся при сжигании мусора, используют в строительстве. Его прессуют в огромные брикеты, из которых потомстроятздания и даже... целые острова. Наиболее известныеиз них — искусственный остров Одайба в Токийском заливе, на котором расположен элитный жилойкомплекс;остров Огисима, который создавался специально для строительства на нем металлургического комбината;международный аэропорт в Осакском заливе; так же остров Юмэносима,на котором расположены стадион, красивейший парк, теплицы с растениями и музей. Более того к 2020 году японцы надеются построить на одном из таких островов построить олимпийскую деревню, для участвующих в Токийских олимпийских играх.

В 2015-2016 годах Япония потратила 2,7-2,8 млрд. Японских иен (27-28 млн. долларов США) по управлению отходами. Японский опыт переработки отходов-уникален,и его можно использовать в Республике Казахстан.

Казахстан тонет в отходах. По данным директора департамента Управления отходами Министерства энергетики республики Жана Нурбекова, ежегодно в стране накапливается порядка 1 миллиарда тонн мусора.

«Миллиард — это с промышленными отходами. ТБО — это порядка 5−6 миллионов», — сообщил Нурбеков 27 октября 2018 года, на первом открытом евразийском бизнес-форуме по переработке отходов и возобновляемой энергии «GreenEnergy&WasteRecyclingForum» в Астане. По его данным, из 5−6 миллионов тонн ТБО в республике утилизируется только 2%. Многие зарубежные страны давно перешли на раздельный сбор мусора и его дальнейшую переработку на вторсырье. Почему же наша страна не развивается по такому сценарию? В настоящее время на территории республики менее 5 процентов твердых бытовых отходов подвергается переработке, и такое печальное положение дел обусловлено рядом причин. Во-первых, существующая в Казахстане система обращения с ТБО сложилась еще во времена СССР, и в основном она базировалась на полигонном захоронении. Вовторых, существует проблема отсутствия культуры раздельногосбора мусора среди населения страны. И самое главное – отрасль переработки ТБО в стране находится на начальном этапе становления, и её эффективность крайне мала. По стране не хватает мусороперерабатывающих предприятий, а действующие не загружены на полную мощность по причине не налаженности взаимодействия междуместными властями,коммунальными службами и соответственно самими учреждениями, – считает директор центра «Содействие устойчивому развитию» Вера Мустафина. По данным комитета по статистике, в Казахстане зарегистрировано около 500 специализированных компаний в области обращения с отходами. Точное число предприятий, занимающихся переработкой, неизвестно – примерно около половины из общего числа компаний. Крупных заводов в Казахстане очень мало.

Автор данного проектастудентка 3 курса, отделения японоведения факультета востоковедения КазНУ им.Аль-Фараби создала семейное индивидуальное предприятие: ЖасылЖүрек 4 июня 2018 года, в УГД по Наурызбайскому району,номер регистрации: KZ30UWQ00750430.

Цель -создать компанию,по переработке отходов с помощью ряда небольших машин для улучшения окружающей среды и тем самым,внести свой посильный вклад в инновационное развитие страны.Летомэтогогодакомпания«ЖасылЖүрек»участвовалавконкурсе«Дорожнаякартабизнеса2020», защита проекта проходила в начале августа, в акимате города Алматы,но, к сожалению, получить грант пока не удалось. Но, это стало для компании новым толчком к дальнейшему развитию.

В компании переработка пластика и бумаги идёт пока ручным способом. Пластиковые пакеты в компанию приносят друзья, родственники и сочувствующие. Сбор пластика осуществляется и на улицах Наурызбайского района г.Алматы. В компании используется определенный производственный процесс по переработке пластика и бумаги. Из переработанного пластика изготавливаются женские сумки,украшения. Из переработанной бумаги изготавливаются тетради,блокноты. У компании есть своя страничка в соц.сети Инстаграм instagram.com/jasul_jurek. В основном покупателями продукции являются подписчики странички. Несмотря на то, что компания существует всего полгода, у неё имеется определенный рекламный опыт: интервью для сайта «thesteppe» от 12 сентября 2018 года, интервью в газете «вечерняя Алматы» от 18 сентября 2018 года в рубрике «история успеха», репортаж о компании на телеканале «Мир-24» от 20 октября 2018 года, ролик для «Фонда Первого Президента» от 28 октября 2018 года,интервью для газеты «вечерняя Астана» от 23 февраля 2019 года,статья для международного информационного портала KazInform от 29 ноября 2018 года, статья о проекте для газеты «Вечерний Алматы» от 6 декабря 2018 года, статья о эко-героях города Алматы для сайта «the steppe» от 26 марта 2019 года и другие. В ближайших планах участие в конкурсе стартапов от фонда «Sabi» с целью получения финансирования для создания механизированного производства для практичного и легкодоступного способа утилизации бытовых отходов каждого алмаатинца. Так же создать открытое пространство,в которое могут приходить все желающие и попробовать сделать

94

продукциюсамим.ПроводитьворкшопыилекциисрединаселениягородаАлматы,сцельюповышения эко-культуры.Пропагандаяпонскогоопытапереработкимусорныхотходов.Улучшениеэкологической ситуации.Проведение конференции формата TEDx в КазНУ им.Аль-Фараби, с целью распространения экологических знаний и повышение бренда университета.

Использованные источники

1.Ветрова Т.П. Эффективность утилизации твердых бытовых отходов. Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.э. н. МГУ им. М.В. Ломоносова. М.,2000.

2.Seneo Mwamba “10 facts about plastic pollution you absolutely need to know”// global

citizenhttps://www.globalcitizen.org/en/content/plastic-pollution-facts./

3.Fiona Harvey and Jonathan Wattz“Microplastic found in human stools for the first time”https://www.theguardian.com/environment/2018/oct/22/microplastics-found-in-human-stools-for-the-firsttime/

4.Regnum. Информационное агентство.// https://regnum.ru/news/2198331.html

5.‘Dangerous health effects of home burning of plastics and waste”WECF (woman in Europe for a common future)

http://www.wecf.eu/cms/download/2004-2005/homeburning_plastics.pdf /.

6. Jones R. S. and Yoo. B. Japan's New Growth Strategy to Create Demand and Jobs.[Э

лектронныйресурс] / OECD Publishing, Department Working Papers, 2011, no. 890. –Режимдоступа: http://dx.doi. org/10.1787/5kg58z5z007b-en

7.А.И. Банчева Экологические инновации Японии: основные направления развитияиособенности управления // Вестник МГИМО № 5 (32) 2013г.

8.Japan’s Experience in Promotion of the 3Rs. For the Establishment of f Sound Material – Cycle Society// https://www.env.go.jp/recycle/3r/en/approach/02.pdf

9.А. Малютина – Как сортируют и перерабатывают мусор в Японии//https://recyclemag.ru/article/kak-sortiruyut-i- pererabatyivayut-musor-v-yaponii

10.И.С.Тихоцкая Проблема бытовых отходов в Японии. Современные решения.// «География» журнал, № 20,2007.

Тажадин А.Ж.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ , шығыстану факультеті Түрксой кафедрасының 4-курс студенті

Ғылыми жетекшісі: Қортабаева Г.К.

ТҮРКІЛІК МӨРЛЕРДІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ

Мөр — белгілі куәлік, құжатты, заңды, қатынас құжаттарын растауға арналған заңдастырылған анықтама. Археология табыстарына жүгінсек мөр ерте замандардан белгілі. Қазақ хандарының да мөрлері болған. Көбінесе хандардың, бектердің есімдері жазылғаны мәлім. Әйгілі Абылай ханның, Әбілқайырханжәнетағыбасқадаелбасқарғанкөсемдердіңмөрлерібарекенімәлім.Қазіргікезеңде бетінде ойылып жазылған жазуы бар, бір нәрсені растау, куәландыру үшін басатын мемлекеттік мекеме белгісі болып табылады.

Даралық және жанында ұстайтын куәлігі – тарих бойынша өмір сүрген қоғамда әрбір адамның орнын айғақтайтын ең м

аңызды элементтер. Өмір сүрген қоғамда жеке адамды басқалардан даралайтын, өзі тапқан құндылықтар,осындайбірнешебелгілерменкөрнекітілдекөріністабады.Бұлқоғамөміріндегіөзінөзі тану үшін жасалынған күш ізденістердің әр түрлі нысандарына әкелді.Ең қарапайым мысал үңгірлерде алғашқы адамдар өздірінің өмір сүргендіктерін дәлелдей түсуі үшін қабырғаларға қолдарының іздерін қалдырған. Осылайша саусақ іздері кісінің өзіне ғана тән өзгермейтін бір бөлігі болғандықтан, куәлік көрсеткіші мәнісіне ие болған. Кейінірек тұғра, елтаңба, мөр немесе қолтаңба секілді әртүрлі нышандаросындай мәнге ие болған.Табылған нышанқандайсипатта болса да, сырт көрінісі әрбір адам түсіне алатындай «ортақ бір тілде» болған. Әрқайсысының жадында жүрген елестер адамдарға тән белгіге айналған.

Мөрлер бұл жерде негізделген визуалды нысандар болды. Алғашқы мысалдары қарапайым сызықты күйде болған, уақыт ағымына сәйкес үлкейе түсті. Бұл үлгілер өмір сүріп жатқан әлеуметтік қоғамда өзіне тиесілі болған белгілерін, соның ішінде жеке, ресми, дара қасиеттерін ашып тұратын мәнге ие болған. Қағандардың «тұғрақ» аталған таңбалары әртүрлі қоғамның енуіне байланысты түрлі өзгерістерге ұшырай отырып, Османлылардың дәуірінде «тұғра» атауымен сол қызметте қолданылған. Тарихи сипатта бірдей мақсатта қолданылған белгілер, құрылымы жағынан әртүрлі композициялық өзгерістер, жасау техникасының дамуына байланысты қолданылатын материал түрі де жаңадан пайда болған. Көшпелі қоғамдағы суреттеу түрлері отырықшы

95

мәдениеттің орнауымен, сөйлеу қабілеттерінің дамуымен жаңа сипатқа ие болған, жазу-сызуды ойлап табуымен де жазу негізгі құралға айналған. Куәлік

Жеке басын куәландырудан басқа мөр бекітуді, қауіпсіздікті қамтамасыз етуші, жаңа мүмкіндіктер сыйлайтын амулет есебінде көріне білді. Сыртқы сипатның көрсеткіші ретінде, түрлі тарихи кезеңдердегі қоғамдық өнер әлемінің іздерін сақтай отырып, әрдайым көркемдік форматты сақтап қалды. Қазіргі уақытта кескіндеме жұмыстарынан және бұрынғы мәдениеттерден шабыт алған кейбір суретшілердің түпнұсқалық кескіндеулерінде мөрдің ресми іздері бар. Мәдениетіміздің өте бай көрнекі мұрасы болып табылатын мөрлердің басқа көрінісін Экслибрис өнерінен көруге болады.

Қазақстанда табылған мөрлердің ең көнесі сақтардікі, яғни ерте темір дәуіріне жатады. Әйгілі «Алтын адам» табылған Есік қорғанында l969-l970 жылдары жүргізілген археологиялық қазбалар нәтижесіндемәйіттіңоңқолындағысаусақтарынакигізілгеналтынжүзікмөртабылды.Олмассивті, құйылған, үлкен домалақ бетті. Оның бетінде ойылып жасалған, қырымен солға қаратылған европеойдты адамның суреті бар. Оның басынан он сәуле шашыраған және мойнында екі сызық жүргізілген жаға немесе алқа болуы мүмкін. К.А. Ақышев он сәулені бас киім немесе безендірілген шаш деп түсіндіреді /1/. Дегенмен оны күн басты адамның бейнесі деп алып, күн құдайына баламалауға болады.

1974 жылдан бастап Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың тарих факультетінің археология және этнология кафедрасының бастауымен Жамбыл облысы Шу ауданындағы Шу өзенінің сол жағасында орналасқан ортағасырлық Ақтөбе қаласын зерттеу барысында Шахристан-2-де жүргізілген қазба нәтижесінде Қарахан дәуірінің 5 мыңға жуық қола теңгелері табылған болатын. Солардың арасынан теңге басатын мөр де табылды. Ол тастан жасалған, жануар бейнесінде жасалған. Ол VІ-ХІІ ғғ. жатады /2/.

Басқа мөр - Қазақстан даласында кеңінен тараған сопылық іліммен байланысты М.Нарымбетовтың шаңырағында сақталған Арыстанбабтың мөрі. Ол ағаштан жасалған, диаметрі 11,5 см, гүл тәріздес өрнектің ішінде араб жазуымен «Сұлтан Қожа Ахмет Йассауи» деп, ал жапырақшаларда он шейхтың есімдері берілген. Екінші мөрдің Түркістандағы, қазіргі Әзірет Сұлтан қорық музейінде көшірмесі ғана сақталуда. Ол домалақ пішінді, қақ ортасында «Әзіреті Сұлтан Қожа Ахмет» деп жазылған, айналасында Ахметпен аттас он шейхтің есімдері орналастырылған. /3/

Ең алғаш көшпелі қазақ халқының жалаулары мен мөрлерінің өмірге келуі XVI ғасыр мен ХІХ ғасырдың ортасы болатын. Олар түрік тілдес халықтарының Еуразиялықішкіконтиненттіктарихигеографиялық кеңістігінде бірігіп, этно-саяси жағынан бірлесіп, Қазақ хандығының (1466-1822 жылдар) құрылуымен қатар пайда болды және ХІХ ғасырдың ортасына дейін пайдаланылды.

Шындығында Дала элитасын басқарған тұлғалардың мөрлері мен жалаулары бір тұтас болған жоқ. Титулы бар көшпенділердің билеушісі – хан немесе сұлтан өздері-нің жеке жалаулары мен

Ресеймен қатынас орнату кезеңінде XVIII ғасырдың басында-ақ бiрдi-екiлi құжаттарда хандардың мөрбасып, куәландырған құжаттары сақталған. Көшпелі қазақ елінің хандары мен сұлтандарының жабыстырмалы мөрлері төрт ғасыр бойы елдің ішкі саяси құжаттарында және халықаралық қатынас шарттарында қолданылып келді. Өткен ғасырдағы қазақ билеушілерінің жеке мөрлерінің қалыптасуы және даму тарихы әлі де аз зерттелген. Соған қарамастан қазақ хандары мөрлерінің көбі 1694-1750 жылдардағы орыс Ресей құжаттарында кездеседі.

Расымен де, қолда бар тарихи деректерге сүйенсек, олар енді тамшы пішінді беті бар күміс жүзік кейпінде жасалынды.Мөрлерді басуда белгілі тәртіп қолданылған. Ең алдымен, миндаль тәрізді

96

мөрлер, одан кейін сопақ, оның артынан дөңгелек және көп қырлы мөрлер басылып отырған. Оның үшкір жері мөрдің басы болып саналып, бетінде араб тілінде әшекейленіп жазылған жазу оның иегерінің есімі мен атағын, әкесінің аты мен лауазымын білдірген. И.В.Ерофеевтің 2014 жылы жарық көрген «Эпистолярное наследие казахской правящей элиты 1675-1821 гг.» атты еңбегінде сұлтан, хандардың мөрлерін «бабами мухр» деп аталғандығы туралы деректер кездеседі.

Алты алашқа есімі белгілі болған хандар мен сұлтандардың, батырлардың мөрлеріндегі жазуларға және олардың қандай құжаттарды куәландыруға қызмет еткенін баяндалық. Алдымен Әбілқайыр хан мөріндегі жазуға тоқталайық: «Абул-л—Хайр-бахадур-хан Хаджи-сұлтан» деп оқылатын мөр ханның Ресей өкіметіне жазған 56 түпнұсқа хаттарында басылған. Облыстық музей қызметкерлерінің айтуынша, ханның өзге қолжазбаларында мөрдің өзге түрі қолданбаған. Абылай ханның мөрінде «Абулай-хан бен Бахадур Вали-султан»деген жазу бар. Бұл Абылай ханның аты-жөні мен оның орта жүздің сұлтаны Валидың ұрпағы екендігінен хабар береді.Мөр ханның Ресейдің орталық үкіметі мен орыс шекара өкіметіне жазған хаттарында басылған.

Жәңгір хан мөріндегі «Джахангир-хан ибн Букай-хан» деген жазу патша өкіметінің Жәңгірді Ішкі орда ханы деп ресми танылған өз атағымен, оның Бөкей хандығының ұрпағы екендігінен хабардар етеді. Қазақ зиялылары мен Ресей өкіметіне арнап жазған оның хаттарының түпнұсқасында да осыдан өзге мөр кездеспеген. Арынғазы ханның мөрінде «...Саййид Арын-Гази ибн’Абд-ал-‘Азиз-хан» деген жазу жазылған. Арынғазы хан өз мөрін орта азия мемлекеттерімен дипломатиялық қарым-қатынаста пайдаланған. Абылайханның немересі Кенесары Қасымұлының мөрінде «Кене-сары бен Касим»деген жазу жазылған.

Сырымбатырдыңмөрінде«1783Дат/Д.Т.СырымұлыДат»дегенжазуболыпшықты.Мөрдегіжазу дұрысында «Сырым Датұлы» деп жазылуы керек болсадағы Сырым батырдың әкесінің аты-Дат екендігін тарих парағындағы құжаттар дәлелдейді. Ал мөрдегі 1783 жыл-бұл Сырым батыр бастаған шаруалар көтерілісінің басталған жылы екендігін білдіреді.

Қазақ халқын Жәңгір ханның бодандығынан босатып, ұлтының теңдігі үшін күрескен Исатай мен Махамбеттіңмөрлерідөңгелек пішіндеболған.Исатайдың мөрінде «ТайманағатайИсатай»дегенжазу бар. Бұндағы «ағатай» сөзі Кіші жүздің руы және Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісте ұран болған сөз. Исатай өз мөрін ел ішінде старшын болып жүргенде Жәңгір хан мен Орал әскерінің атаманы, полковник В.Покотиловтерге жазған хаттарында пайдаланып отырған. Махамбет мөрінде «Мухаммед ибн Өтеміс»дегенжазубар.Мөрдегіжазуараб жазуымен әдеміжазылған. . Исатайжазған хаттарға куә боп Махамбет осы мөрін пайдаланған./5/ Түрік сфрагистикасы.Түрік халқының тарихына терең үңілсек, қазіргі Түркия территориясында көптеген қуатты мемлекеттердің іздері бар. Қазақ Хандығының елдігінің белгісі ретінде хан,билеушілеріміздің мөрлері сөз болса, Ұлы Османлы Мемлекетінің елдігінің белгісі ретінде сұлтандардың тұғра немесе тураларын айта аламыз.

Тұғраның қысқаша сипаттамасы:

Османлы Империясында тұғра сөзі оғызша «Тұғрағ» болған, алайда Анадолу тұрғындарының сөйлеуіне қолайсыздық туғызып, «тұғра» күйіне ықшамдап қолдана бастаған.

Түркі тілінің кейбір ғалымдары, бұл аңыз аңызға айналған құс (Тугри) тарапынан келді және бұл құс - оғыздардың қаруы екендігін мойындайды, бірақ олар қасиетті орынды көрсетпейді. Тұғраларды Ұлы Селжұқтан, Анадолы Селжұқтарынан, Анадолы Бейліктерінен, Мәмлүктер мен Османлылардан көре аламыз. Османлы тұғралары кейінірек таңба есебінде танылып, ақша жасағанда, ресми қағаздарды және жеке куәліктерді рәсімдегенде қолданылған.

Тұғраның парсыша атауы Нишан (Nişan) «белгі» деген және арабша атауы Тевки (Tevkî) «із қалдыру» деген мағыналарды білдіреді.Османлыларда «тұғра»билеушінің есімінің ерекше белгісін білдіреді.

АлғашқытұғраОсманлыбилеушісіОрханБейгетиесілі.Жоғарыдаберілгенмәліметтергесүйенсек, тұғраның Ұлы Селжұқтардан бастап қалай таралғандығын көрсете отырып, оның Османлыларға АнадолыСелжұқтарынемесешекараласболғанАнадолыБейліктерініңкөмегіменөткенінекүмәнжоқ. Сол кезеңде тұғраның Мурад І Бейдің алақаны мен саусақтарының бейнесі ретінде таралғандығы туралы аңыздың бүгінде еш мәнісі қалмаған. Кейінірек Мурад І Бейден кейінгі билеушілердің өз есімдері мен тектерінен құралған Тұғралы қолтаңбаларын қолдану кең көрініс тапқан.

Билеушінің мөрі мен қолтаңбасының мағынасына саятын тұғраны басқа түркі халықтарының билеушілері қолданғандай Османлы падишахтары да қолданған. Осман Газидің тұғрасы бүгінге дейін табылмаған. Қолда бар мәліметтерге сүйенсек алғашқы тұғра Орхан Газиге тиесілі (1324 ж.). ІІ Мурадтан бастап «Muzaffer» (жеңімпаз) сөзі жалғанған. «Daima» (әрқашан) сөзі де алғаш рет ІІ

97

Мурадтың тұғрасында көрініс тапқан.ІІ Махмут, ІІ Абдухамит, V Мехметтің тұғраларында «Mahlas» сөзі жалғана бастаған.

Тұғраларда билеушінің есімі мен әкесінің аты қатар жазыла бастаған. ХVІІІ ғасырдың орталарына дейін Падишахтардың әкесінің атының соңына «Хан» (Hân) сөзі үстеме мағынада қосылды. Билеушінің аты тұғраның ең астыңғы жағына жазылатын болды.

Тұғралардың құрамдас бөлігі.Сұлтанның есімі тұғраның «сере» (түр. sere) деп аталатын төменгі бөлігінде жазылатын. Басында ол «Осман ұлы Орхан»деген қарапайым сөйлемнен тұрса, уақыт өте ол күрделіленіп, сұлтанның есіміне қоса оның лауазымдары мен атақтары, сұлтанға шапағат тілейтін дұғалардан қосылатын болды.

Тұғраның сол жағындағы имектер «бейзе» (түр. beyze) деп аталды. Тұғраның мағынасын түсіндірушілер имектердің мағынасын сұлтанның билігінде болған екі теңізді білдіреді деген

билікті білдіреді.

Туларды кесіп өтетін имек сызықтар «зүлфе» (түр. zülfe) деп аталады, оң жаққа қарай желбіреп тұрған тулармен бірге олар шығыстан батысқа қарай соққан желді, яғни османлылардың жылжу бағытын білдіреді.

Тұғраның оң жағындағы сызықтар «қанжар» (түр. hançer) деп аталады. Қанжар мұнда күш-қуат пен құдіреттің бейнесі ретінде қолданылады./6/

Тұғраның оқылуы.

Тұғраның мәтіні әдетте астынан жоғарыға қарай оқылатын қалыпта жазылады. Падишахтың өз есімі астында, тегі соның үстінде жазылады. Кейбір тұғраларда падишахтың есімі мен тегі кірігіп кеткен күйде кездеседі.

Құмық мөрлері.

Мемлекеттік болмыстың басты мәдени элементі болып мемлекеттік мөрлер саналады. Мөрлер туралы мәліметтер Кейінгі Алтын Орда хандықтарын зерттеу еңбектерінде, дәлірек айтқанда «Шевкалького царства» атты еңбекте Тарков құмық мемлекеті туралы кездеседі. Осындай тамшы (миндаль дәні) пішіндес мөрлер Алтын Ордалық джучи-билеушілерінен ұрпақтарына мирас ретінде қалып отырған. Құрылымы бойынша (титулатура, иесінің есімі, елтаңбаның бар болуы) мемлекеттік биліктің элементі саналды. Еділ бойы, Қырым, Солтүстік-шығыс Кавказ аймақтарының билеушілері XVI ғ. басынан бастап көрші мемлекеттермен қарым-қатынасында, мемлекеттік білім беру жүйесінде, ішкі саяси өмірдегі жеке куәландырушы белгі ретінде қолдана бастаған.

Миндаль пішінді сақина-мөр «барлық әулеттің монополиялық меншігі» саналған. Мөрлер, кандай лауазымда,рангтаболуынақарамастан,жекебастыкуәландырушы қызметінатқарған.Джучиәулетіне кірмеген бөгде адамдардың сол мөрлерді қолдануына қатаң тыйым салынған(М.И. Усманов).

XVIII ғ. қырым хандары мен құмық шаухалдарының мөрлерінің көшірмелерін салыстыра отырып, сыртқы көрініндегі жақындық пен семиотикалық ұқсастықтарды аңғаруға болады. Ол орта ғасырлық мемлекеттердің билік атрибуттарындағы мөдени-өркениеттік және тарихи шығуының ортақтығын көрсетеді.

Құмық шаухалдарының мөрлері туралы алғаш рет 16 ғасырдағы жазба деректерде кездеседі. Шаухалдар "парсы иелігіндегі (1509 ж., Шах Исмаил Дербендті жеңіп алған кезде) Дагестандық Вали атағын пайдаланған және парсы монархынан басқаруға қарсы көтерілгенде алтын мөр мен грамотаны алған" деп есептеледі (И. Н.Березин) Құмық билеуші элитасының өкілдері (тарковичтер, чопанидтер, чопаногулларлар) өз құжаттарын куәландыру үшін тамшы пішіндес жүзік мөрді қолданғаны белгілі. Мұндай мөрлерге ие болған билеушілер: - [Адиль]-Герей-шаухал мөрінде арыстан бейнеленген (17 ғ. басы), Хасбулат шаухал, Муртузали және Баммат (18 ғ. басы). Шаухалдардың мөрлерін дайындау кезінде олардың негізіне "тамшы пішіндегі шамхаль эмблемасы" алынғаны жоққа шығарылмайды.

Мүһір шахтардың немесе лауазымның белгісі ретінде тастан немесе резеңкеден жасалынып, шоттар және басқа да құжаттарда басылатын рәсімдеуші құрал. Ол қолтаңба немесе қолтаңбаның орнына пайдаланылады(кімге тиесілі екендігін көрсетуүшін). Мүһір парсысөзі болып табылады және ол лауазымды, билігін білдіретін Лұғат сақинасына келеді. Мемлекеттің ресми органдары, жеке тұлғалар пайдаланған. Ресми органдар қолданатын «мөртаңба» немесе «ресми мөр»; жеке тұлғалар пайдаланатын «жекемөр». Сондай-ақ, тығыздағышөнімніңсақталуы мен қауіпсіздігінқамтамасызету үшін кілт немесе құлып ретінде қолданылған. Шығыс елдерінде, әсіресе ислам елдерінде,көптеген жылдар бойына қолтаңба орнына мөрлерді пайдаланған. Ресми мемлекеттік қайраткерлер, ғалымдар

98

мөртабандарын әрдайым өздерінің жанында ұстаған, қағаз бетіне қойған қолтаңбаларының үстінен мөрлерімен міндетті түрде рәсімдеп отырған.

Қазіргі таңда мөртабан және мөрлерді қолданудың өзіндік заңдастырылған нормалары бар. Мәселен, Гаага конвенциясына сәйкес, басқабірмемлекеттің аумағында пайдалануғаарналған,белгілі бір мемлекеттің өкілетті органдар берген құжаттарда арнайы мөртабан қойылады (апостиль) қойылады. Конвенцияның 5-бабына сәйкес, апостиль қолдардың түпнұсқалылығын, құжатқа қол қойған адамның кiм екендiгiн және тиiстi жағдайларда бұл құжат бекiтiлген мөрдің немесе мөртаңбаның түпнұсқалылығын куәландырады. Апостильге қойылған қол, мөр немесе мөртаңба ешқандайрастаудынемесезаңдастырудыталапетпейдiжәнебұлқұжаттыГаагаконвенцияғақосылған барлық мемлекеттерде пайдалануға болады.

2001 жылғы 24 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің N 545 қаулысына сәйкес, апостиль қою бойынша өкілеттікке ие ұйымдар ретінде мына мемлекеттік органдар белгіленді:

ҚР Әділет министрлігі

ҚР Білім және ғылым министрлігі

ҚР Ішкі істер министрлігі

ҚР Мәдениет және ақпарат министрлiгiнiң Ақпарат және мұрағат комитетi

ҚР Жоғарғы Соты жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитет

ҚР Қаржы министрлiгі

ҚР Бас прокуратурасы

ҚР Қорғаныс министрлігі

ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитеті

Қорыта келе, бүгінгі таңда түркітану әлемінде өзекті тақырыптардың біріне айналған мөрлерді зерттеу арқылы өткенімізді жаңғыртып, келешек пен өткен тарихымыздың арасындағы байланысты қайта құруға жол ашамыз. Мөрлеріміздің елдіктің белгісі екенін, оған деген құрметтің жоғары болуын дәріптейміз.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.Акишев К.А. Курган Иссык. М., 1978.

2.Шәлекенов У.Х. VХІІІ ғғ. Баласағұн қаласы. А., 2006.

3.Қожаев М. Әзірет сұлтанның үш мөрі.// Жібек жолы. 1991. №3(4) наурыз.

4.http://www.turkystan.kz

5.Алуа ТАСТАНҚЫЗЫ, «Қазақ хандары мен батырларының мөрі – елдіктің

атрибуты»/http://alashainasy.kz/kazak_tarihy/kazak-handaryi-men-batyirlaryinyin-mor-kanday-bolgan-62147/

6.Umur S. Osmanlı Padişah Tuğraları. Cem Yayınevi. İstanbul,1980.

7.БабаевИ.Некоторыевопросыизученияпамятниковглиптикив Азербайджане.ДокладыАкадемиинаукАзерб.ССР. Баку, 1964, №6, с. 77-79;

8.Ерофеева И.В. Cимволы казахской государственности. А., 2001.

9.Abdülkerim Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), İstanbul 2001, s. 164, 191, 196, 201; Reşat Genç, Karahanlı Devlet Teşkilâtı, Ankara 2002, s. 97, 158, 169, 173-174;

10.O. Tufnell, “Seals and Scarabs”, IDB, IV, 254 vd.; E. Porada, “Cylinder Seals”, EIr., VI, 479 vd.

11.Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig (trc. Reşid Rahmeti Arat), Ankara 1974, beyit nr. 45, 1036, 1766, 4031, 4046, 4048, 4065.

99

2 ШЫҒЫС ТІЛДЕРІНІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ЕЛДЕРІНІҢ ӘДЕБИЕТІ

Айтқалиева Асель әл-Фараби атындағы ҚазҰ Шығыстану факультеті, 4-курс (бакалавр)

Ғылыми жетекшісі:

Сапарбаева Н.Б. и.о. доцент, Ph.D

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ САНДАРДЫҢ ҰҒЫМЫ, ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ, ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Сан алғашқы кезде цифрлық белгілеудің түрі ғана болатын, бірақ ұзақ уақыт қолданыстан соң, адамдар оның мәні мен мазмұнының ерекшелігіне көңіл аудара бастаған. Әр түрлі елді - мекен, ауыл - аймақтарда, тіпті әрбір ұлттарда әр санның өзіндік ерекше түсіндірмесі, танымдық сипаттары мен сандарға деген ерекше сенім бар. Сол себептен де, әр елдің нанымында сәтті немесе сәтсіз сандар жиынтығы кездеседі. Мұндай наным, негізінен, Шығыс елдерінде өте үлкен маңызға ие болып отыр. Түркі халықтарында да әр санның өзіндік түсіндірмесі, тәрбиелік мәні бар және «киелі» саналатын сандар әлі күнге дейін үлкен қолданысқа ие. Бұл мақалада біз қазақ және қытай тіліндегі сандардың өзіндік ерекшеліктері мен сипатына тоқталғымыз келіп отыр. Ең алдымен, қазақ халқындағы белгілі сандардың қолданылуын баяндай келе, оның Қытайдағы қолданысын қарастырамыз.

Қазақ халқы тілге өте бай, әр сөзін талдай білген, әр сөзіне мән берген халық. Қазақ үшін әр сөздің ғана емес, әр санның өзіндік қасиеті, тәрбиелік мәні мен өзіндік орны болған. Расында қазақ бір санынан бастап, әр санның қадірі мен қасиетін салмақтап, өзіне тән ерекшелігін саралай білген, орнына, маңызына сай қолданған. Әр санда өзіне тән қасиеті, мақсаты мен мағынасы болатынын сезе, түйсіне білген.

Қазақ халқының пікір талғамында бір саны – даралықты, жалғыздықта ғана емес, бірігейлікті, ерекшелікті (бір де болса, бірегей, мыңнан біреу, т.б.) білдірген. Сандар символикасы жайында сөз еткен белгілі ғалым Қ.Т.Қайырбаева «Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні» атты диссертациясында “бір” саны жөнінде былай дейді: “Бір саны бұл белгілі бір бүтіндік, бірлік және өркениеттік, абсолюттік тыныштық, өмір емес бұлтек Алла мен Ғарышқа тән. Бұл сөзімізге тіліміздегі бір құдайға сыйынды; бір түндік астында түтін түтетті; бір тоға; сегіз қырлы бір сырлы; бір сөзді; бір қалыпты; бір кіндіктен; бір бет; бір бейілді; бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарды; он сегіз мың ғаламды бір тарының қауызына сыйғызу т.б. тіркестері дәлел. Соңғы тіркестегі “он сегіз мың ғалам” әлемдегі барша тіршілік” дегенді аңғартатыны белгілі. Ал осы барша тіршілікті бір тарының қауызына сыйғызу Алланың құзырында дегенді білдіреді. Мысалы: Қайғылы менің көңілім тола ма екен, Алланың сызығы екі бола ма екен!.. Және де бір саны тілімізде Алла сөзімен ғана тіркесіп, адам баласына қатысты болғанда оңды әрекет ретінде түсінілмейді. Сондықтан “Жалғыздық бір Аллаға жарасады” дейді.

Қытайлықтар үшін бұл сан жасампаздық саны. Қандай да бір құбылыстың, тіршіліктің, әлем жаратылысының бастауын білдіреді. Даостық ұғымда да қазақ халқының түсінігімен сәйкес «бірлік тынысы» дегенді білдіреді, сонымен қатар «рух үйі», «барлық тіршіліктің ортасы» мағынасын аңғартады.1 саны шыршамен теңестіріледі. Баяу болса да басқалардан биік, көркем болып өсіп, ұзақ жыл сақталып, кез келгеннің көзіне жоғарыдан, алыстан-ақ ілінеді. «1» – даостар өте қадірлейтін сан. Бұл – Ұлы бастау. Барлық тіршіліктің бастауы. Бұл дүниенің орталығы, жердің ортасы, түбірі. Бір, əдетте,«Дао»,біртұтастыныс,орталықпенсалыстырылыпқаралады.Бұлсанныңомонимі– «Абырой», «Ұтыс» сөздері. Даостардың айтуынша, бірлік үштікке айналады, ал үштік барлық заттарға алып келеді.

Екі санының қолданылуына байланысты қазақ ауыз әдебиетінде екі түрлі көзқарас бар. Мысалы «екі жүзді», «бөліну» сынды етіп, жағымсыз мағынада қолданса, екінші мағынасында фразеологиялық бірліктерде бұл сан жағымды сипатқа ие. Мысалы, халқымызда «Бас екеу болмай, мал екеу болмас», «Қосағыңмен қоса ағар», «Құтты қонақ келсе, қой егіз табады» деген мақал –мәтел «екі» санының

100